Τα δύο ταξίδια

Παναγιώτης Τουρνικιώτης

Η Διαγώνιος του Le Corbusier

Εκδόσεις Εκκρεμές

   Ο Le Corbusier υπήρξε ο κατεξοχήν αρχιτέκτονας της modernité. Ένας οραματιστής που θα διαμορφώσει με φανατισμό το εκμηχανισμένο περιβάλλον του σύγχρονού του ανθρώπου. Στη Διαγώνιο του Τουρνικιώτη ιχνογραφείται όλη η εξέλιξη αυτού του επαναστατημένου πνεύματος, που βρισκόταν πάντα όμως σε μια συνεχή και ανοικτή αναφορά με το κλασσικό πρότυπο του Παρθενώνα, «ο Παρθενώνας με έκανε έναν επαναστατημένο αρχιτέκτονα», θα πει Le Corbusier. Ο Τουρνικιώτης θα βασίσει έτσι την αφήγηση του για τον Le Corbusier στα δύο ταξίδια του στην Αθήνα, το πρώτο, το περίφημο πια ταξίδι του στην Ανατολή, και το δεύτερο, που έγινε με αφορμή την πραγματοποίηση στην Αθήνα του συνεδρίου για την μοντέρνα αρχιτεκτονική.

   Το πρώτο ταξίδι, το 1911, από τα Βαλκάνια στην Κωνσταντινούπολή και από κει στον Άθω και μετά στην Αθήνα, θα ήταν για τον νεαρό τότε Jeanneret μια αποκαλυπτική εμπειρία. Στα χωριά της μεγάλης ουγγρικής πεδιάδας και στα ξύλινα σπίτια της Κωνσταντινούπολης, ο Le Corbusier θα έρθει για πρώτη φορά αντιμέτωπος με το κτισμένο περιβάλλον ενός κόσμου που δεν είχε ακόμη επηρεαστεί από τις μόδες της κεντρικής Ευρώπης, όχι ακόμη τουλάχιστον. Με βλέμμα άπληστο καταγράφει στο σημειωματάριο του όλα εκείνα τα στοιχεία που θα συνθέσουν αργότερα και το σκηνικό της δικής του μοντέρνας φυσικότητας. Το τέλος όμως αυτού του ταξιδιού θα είναι αυτό που θα συγκλονίσει τον Le Corbusier και θα χαρακτηρίσει όλη την μετέπειτα αρχιτεκτονική του αντίληψη. Ο νεαρός Jeanneret καταφθάνει στην Αθήνα απ' τον Πειραιά, περιπλανιέται στα στενά δρομάκια της Πλάκας, καθυστερώντας έτσι την ανάβασή του στο βράχο, ώστε όταν αντικρίσει το Παρθενώνα να είναι όσο πιο ψύχραιμος μπορεί. Η εικόνα του ερειπωμένου ναού θα γίνει η από-γοήτευση του ακαδημαϊκού του κοσμοειδώλου αλλά και το ίχνος μιας αδιανόητης κυριαρχίας. «Εδώ επισφραγίζεται η αυστηρότητα των ναών, η αγριότητα της τοποθεσίας, η άψογη δομή τους. Ο θριγκός, αυστηρά δύσκαμπτος, συνθλίβει και τρομοκρατεί. Σε κυριεύει το αίσθημα μιας εξωανθρώπινης μοίρας. Ο Παρθενώνας, μηχανή τρομερή, κατασυντρίβει και κυριαρχεί», θα σημειώσει στο ταξιδιωτικό του ημερολόγιο. Ένα αινιγματικό αντικείμενο, αδιάθετο, περίκλειστο μέσα στην ίδια του την τελειότητα, «ένα φάντασμα που σε συντρίβει», αλλά κι αυτό μαζί το «ζοφερό της κάθε δημιουργίας».

   Στο δεύτερο ταξίδι του ο Le Corbusier θα προσεγγίσει αυτό το πρότυπο πιο ψύχραιμα αλλά με την ίδια πάντα συγκίνηση και πίστη. Τον Αύγουστο του 1933 θα λάβει χώρα στην Αθήνα το 4ο Διεθνές Συνέδριο της Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής. Στον προαύλιο χώρο του Πολυτεχνείου ο Le Corbusier θα εκφωνήσει την καταστατική για την μοντέρνα αρχιτεκτονική ομιλία του «Αήρ, Ήχος, Φως», περιγράφοντας εκεί τις αντιλήψεις του για το νέο ιδανικό περιβάλλον ζωής. Ο Παρθενώνας, που τώρα θα τον αντικρίσει και απ' τις ταράτσες κάποιων μοντέρνων πολυκατοικιών, δεν θα ναι πια ένα απρόσιτο, επιβλητικό αντικείμενο αλλά αυτή η μυστική modernité των πραγμάτων, το νέο που ακτινοβολεί πίσω από κάθε επαναστατική, σχεδιαστική χειρονομία, ένα πρότυπο που υπαγορεύει την εξέλιξη του και την προσδοκία μαζί, του ορθολογικοποιημένου του ορίζοντα. Ο Παρθενώνας είναι τώρα για τον Le Corbusier «μια μηχανή που βρυχάται», ένα μοναδικό παράδειγμα «ακρίβειας» και «επιλογών εφαρμοσμένων σ’ ένα πρότυπο». Μια σκανδαλώδης διατύπωση που προδίδει τη μηχανική του κοσμοαντίληψη. Μια ορθολογιστική οπτική, που θα αναγνωρίσει τις μηχανές ως τα αξεπέραστα παραδείγματα μιας μοναδικής λειτουργικότητας και αισθητικής. Μια αλλαγή παραδείγματος που ήταν όμως για τον Le Corbusier, κι η φυσικότητα της νέας εποχής, η φυσική και αποδραματοποιημένη εξέλιξη του ανθρώπινου πολιτισμού, «από τον αμφορέα στον γκαζοτενεκέ».

   Από κει και μετά μια ολόκληρη σειρά αρχιτεκτονικών συμβάντων θα καθιερώσουν τον Le Corbusier ως τον γκουρού του μοντέρνου πνεύματος. Οι περίφημες βίλες του, με πρώτη και καλύτερη την αινιγματική Villa Savoye, ένα πραγματικά καινοφανές αντικείμενο στο αρχιτεκτονικό περιβάλλον της εποχής του, η εκκλησία της Ronchamp, το μοναστήρι της La Tourette, η πολυκατοικία στη Marseille, θα σφραγίσουν το σύγχρονο φαντασιακό και θα γίνουν το σκηνικό για πολλούς μιας αδύνατης απόλαυσης. Ο αρχιτέκτονας όμως που σχεδίασε πόλεις ολόκληρες, και οραματίστηκε ουρανοξύστες χιλιομέτρων, δεν έχτισε για τον εαυτό του παρά μόνο μια μικρή ξύλινη καλύβα, μόλις τρεισήμισι μέτρων, «στην άκρη ενός βράχου που χτυπούνε τα κύματα», στο Cap – Martin, της Κυανής Ακτής. «Νοιώθω τόσο όμορφα στη καλύβα μου», έγραφε στον Bassai, «που σίγουρα θα τελειώσω τη ζωή μου εδώ».

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 8.10.2011