Απ' τη μεγαμηχανή στη megaτεχνική

Λιούις Μάμφορντ

Ο μύθος της μηχανής (Α, Β τόμος)

Μετάφραση: Βασίλης Τομανάς

Εκδόσεις Νησίδες

Στο «Μύθο της μηχανής» ο Λιούις Μάμφορντ υπάρχει σε όλο του το μεγαλείο. Μέσα από μια ιστορική επισκόπηση του τεχνολογικού φαινομένου, με φιλοσοφικές και ανθρωπολογικές προεκτάσεις, επιχειρεί να αναζητήσει τους καταγωγικούς πυρήνες της σύγχρονης τεχνολογίας, το τεχνικοποιημένο περιβάλλον του σύγχρονου ανθρώπου καθώς και την υβριδική ανθρωπολογία που αυτό διαμορφώνει. Σ' αυτό το δίτομο έργο, που κυκλοφορεί απ' τις εκδόσεις Νησίδες, επιχειρεί από τη μια να αμφισβητήσει τη θεωρία που θέλει την εφεύρεση και χρήση των εργαλείων ως την αιτία που συνέβαλε στην ανάπτυξη και διαμόρφωση του πρωτόγονου ανθρώπου, και από την άλλη μέσα από μια σειρά επανερμηνειών να δει μ’ ένα διαφορετικό μάτι τις ολοκληρωτικές διαστάσεις του φαινομένου της μεγαμηχανής που κατακλύζει και πάλι σήμερα όλες τις ακρώρειες της ζωής μας.

   Αν χρειαζόμαστε αποδείξεις για την ανωτερότητα του πρώιμου ανθρώπου από τα άλλα πλάσματα αυτές θα πρέπει σύμφωνα με το συγγραφέα να τις αναζητήσουμε αλλού, σε μια σειρά εφευρέσεων που έχουν να κάνουν με τη γλώσσα, την κοινωνική οργάνωση και το τελετουργικό πρακτικό. Το πιο σημαντικό εργαλείο που κατείχε ο πρωτόγονος άνθρωπος ήταν ο νους του, μια νοητική ενέργεια που ξεπερνούσε το ζωικό του επίπεδο και δημιουργούσε γεγονότα στο συμβολικό. Οι συγκινήσεις και τα όνειρα του εμπλέκονταν όλο και περισσότερο στις ζωικές του εκδηλώσεις. Ήταν το ον που πάτησε πάνω στη ζωική του κατάσταση για να εκτιναχθεί στο επίπεδο των συμβόλων, της μετά-φυσικής, της έκφρασης  των συναισθημάτων του. Ο ταφικός λιθόστρωτος με τη γύρη λουλουδιών του Homo Sapiens μαρτυρά ένα πλάσμα τελεσίδικα αφοσιωμένο στη συγκίνηση και στη νοσταλγία, στη συναισθηματική διέγερση και στον υπαρκτικό προβληματισμό. Δηλαδή ένα ον ανώτερο από τον κατασκευαστή εργαλείων που περιγράφεται. «Η ταφή του σώματος», λεει ο Μάμφορντ, «μαρτυρά για τη φύση του ανθρώπου περισσότερα από το εργαλείο που έσκαψε τον τάφο». Η Allison Jolly και ο J. Huizinga μάλιστα μεταξύ άλλων υποστηρίζουν ότι η κοινωνικότητα και το παιγνίδι ήταν τα διαμορφωτικά στοιχεία του πρώιμου ανθρώπου και όχι η εφεύρεση και η χρήση εργαλείων. Στη θέση του Homo Faber, έχουμε την ιδέα του Homo Ludens, του παίζων ανθρώπου, του ανθρώπου που θεατρικοποιεί το περιβάλλον του, όπως αποκαλύφθηκε και με τα πρώτα παλαιολιθικά σπηλαιογραφήματα στην Αλταμίρα κι αλλού. Ο άνθρωπος είναι το ον που πρώτα εξερευνά τον εαυτό του και έπειτα τον κόσμο γύρω του. Έτσι ακόμη και τα εργαλεία του θεωρούνται μέσα στο ευρύτερο πολιτισμικό περιβάλλον που στήνει ο πρωτόγονος άνθρωπος με πάρα πολύ κόπο. «Η γλώσσα», αναφέρει ο Μάμφορντ, «αν και ήταν η πιο ισχυρή συμβολική έκφραση του ανθρώπου, έρεε από την ίδια πηγή που παρήγαγε τελικά τη μηχανή, την πρωταρχική πράξη της τελετουργίας, ένα τρόπο τάξης τον οποίο υποχρεώθηκε να αναπτύξει ο άνθρωπος για την αυτοπροστασία του, για να ελέγξει το τεράστιο υπερφορτίο ψυχικής ενέργειας που έθετε στη διάθεση του ο μεγάλος του εγκέφαλος».

   Την ιδέα του τεχνολογικού ανθρώπου την διερευνά ο Μαμφορντ και στο φαινόμενο της μεγαμηχανής, ενός αόρατου, γιγαντιαίου μηχανισμού που αποτελούταν από ανθρώπινα εξαρτήματα και το χειρισμό του τον είχαν  αναλάβει μόνο οι Βασιλείς του αρχαίου κόσμου. Τεράστια κατασκευαστικά έργα όπως οι πυραμίδες, το μεσσοποταμιακό αρδευτικό σύστημα, ή το σινικό τείχος, είναι έργα αυτής της αόρατης μεγαμηχανής. Τη θέση αυτής της μηχανής πήραν μέσα στο προχώρημα της ιστορίας οι μηχανικές εφευρέσεις. Οι εφευρέσεις του κοχλία, ή του τόρνου στην αρχαία Ελλάδα, έκαναν εφικτή μιαν ολόκληρη σειρά άλλων εφευρέσεων που πρωταγωνιστούσαν στην καθημερινή ζωή όπως η τροχαλία, τα βαρούλκα, οι γερανοί. Στο αρχαίο ελληνικό θέατρο ο από μηχανής θεός κατέβαινε στη σκηνή με τη βοήθεια μιας πραγματικής μηχανής. «Το γεγονός μάλιστα αυτό», σημειώνει ο Μάμφορντ, «ότι οι έλληνες θεατές δεν έβρισκαν τίποτε παράλογο στο τέχνασμα αυτό υποδηλώνει ότι η μηχανή γινόταν αποδεκτή ως υπερφυσικός παράγοντας». Από ένα άλλο ιερό περιβάλλον, από τη μοναστική ζωή των Βενεδικτίνων μοναχών, θα ξεκινήσει και η περιπέτεια της σύγχρονης εκμηχάνισης. Η καθημερινή χειρωνακτική εργασία των μοναχών, που ήταν κι ένα από τα ιερά τους καθήκοντα, έχει αρκετά χαρακτηριστικά από την πρώτη ανθρωπομηχανή. Η εξουσία και η υποταγή σ' αυτή  συνιστούν το πλαίσιο πάνω στο οποίο θα αναπτυχθεί ο μηχανισμός της αγροτικής παραγωγικότητας του μεσαίωνα. Η χρονική κανονικότητα της εργασίας των μοναχών, ένα χαρακτηριστικό που έρχεται για πρώτη φορά στο προσκήνιο, θα θέσει το ζήτημα της καταμέτρησης του χρόνου, η κλεψύδρα, το ηλιακό ρολόι, και στη συνέχεια το μηχανικό ρολόι, θα οργανώσουν έκτοτε την ανθρώπινη δραστηριότητα και θα θέσουν τα θεμέλια της καπιταλιστικής οργάνωσης και μιας περαιτέρω εκμηχάνισης της ζωής. Τον τεχνολογικό μίτο τον ανέλαβαν κατόπιν οι μεσαιωνικές συντεχνίες. Οι σημαντικότερες εφευρέσεις που θα αλλάξουν το χωροχρονικό πλαίσιο του πολιτισμένου κόσμου έγιναν όλες στην Ευρώπη και μάλιστα πριν το 16^ο αιώνα. Η εφεύρεση των ματογυαλιών που θα παρατείνουν την νοητική ζωή των ώριμων ανθρώπων, η εφεύρεση του μικροσκοπίου και του τηλεσκόπιου, το τυπογραφικό πιεστήριο, αφηγούνται τα στάδια μιας τεχνολογικής αφήγησης με κορύφωση την τεχνολογική επανάσταση του 17^ου αιώνα. Σ' αυτό το κομβικό σημείο ο Μάμφορντ στρέφεται με νόημα στις τεχνοουτοπίες του Λεονάρντο Ντα Βίντσι, στη μηχανική κοσμοεικόνα που αυτός οραματιζόταν και σχεδίαζε, αλλά και στα κακά του προαισθήματα από την προοπτική μιας γενικευμένης μηχανοποίησης. Από τον μεσαιωνικό εκμηχανισμό και την αριθμοποίηση της Αναγέννησης ερχόμαστε στον 17^ο αιώνα και στον Λουδοβίκο τον ΙΔ, τον Βασιλέα Ήλιο, όπως αυτοχαρακτηριζόταν και στις θεωρίες του Κοπέρνικου για τη κεντρική θέση του Ήλιου στο ηλιακό μας σύστημα. Θεωρία που έφερε μαζί της μια υψηλή τεχνολογία. Το σύμπαν ήταν πλέον ένα μηχανικό σύστημα και σ' αυτή τη νέα κοσμοεικόνα η μηχανή και όχι ο άνθρωπος ήταν το κεντρικό χαρακτηριστικό της. «Ο άνθρωπος θα έβρισκε τη σωτηρία του», λεει ο Μάμφροντ, «αν αποδεχόταν αυτή τη μηχανική ορθοδοξία». Η διαπλανητική εξερεύνηση μόλις αρχίζει και ο Κέπλερ ήδη από το 1609 καταστρώνει το σχέδιο του για τη πρώτη προσσελήνωση. Σ' αυτή ακριβώς την εποχή που έχουμε την δεύτερη ιστορική εμφάνιση του Βασιλέα Ήλιου, η πρώτη ήταν στην αρχαία Αίγυπτο, ο Μάμφορντ διακρίνει τις βάσεις της σύγχρονης μεγατεχνικής. Η αστρονομία με την αποπροσοποιημένη κοσμοεικόνα της είναι το κομβικό σημείο που θα χαρακτηρίσει έκτοτε την τεχνολογική εξέλιξη. Μια σειρά μαθηματικών και φυσικών επιστημόνων, από τον Κοπέρνικο, τον Κέπλερ, τον Γαλιλαίο, τον Ντεκάρτ μέχρι τον Λάιμπνιτς και τον Νεύτωνα περιγράφουν έναν κοσμικό πρότυπο απολύτως μηχανοποιημένο, μια κοσμική μορφή μαθηματικής τάξεως, ένα επιστημονικό κοσμοείδωλο. Με τον Γαλιλαίο έχουμε το φαινόμενο της επιστημονικής αποστείρωσης, του άτεγκτου επιστημονικού δογματισμού. Μια αντικειμενική θεώρηση του κόσμου μπορούμε πλέον να έχουμε μόνο μέσα στο χώρο του επιστημονικού εργαστηρίου. Ο Ντεκάρτ μάλιστα στο διάσημο έργο του Λόγος περί μεθόδου, θα παρατηρήσει: «το σώμα του ανθρώπου δεν είναι τίποτε άλλο από μια μηχανή φτιαγμένη από πηλό». Σε ένα γράμμα του έγραφε: «Στόχος μου είναι να δείξω ότι η ουράνια μηχανή πρέπει να εξομοιωθεί όχι μ' ένα θεϊκό οργανισμό αλλά μ' ένα ρολόι». Το τελικό στάδιο αυτού του ιδεολογικού και επιστημονικού μετασχηματισμού θα μπορούσε να είναι η τεχνητή νοημοσύνη, ο μεγάλος υπολογιστικός εγκέφαλος, η μεγαμηχανή της σύγχρονης εποχής μας που μέσα από τις ουτοπίες και δυστοπίες του 20ου αιώνα θα καταστεί το δεύτερο Σύμπλεγμα Ισχύος, μετά από αυτόν της πυραμιδικής εποχής.

   Η σύγχρονη μεγαμηχανή προήλθε από ένα κβαντικό άλμα από τη μακρομηχανική στη μικρομηχανική, είναι η εγκαθίδρυση ενός τελειοποιημένου συστήματος ελέγχου μέσω των κομπιούτερ που καθίσταται ο έσχατος σκοπός, το έσχατο τέλος. Το τέλος εντέλει και της ίδιας της μηχανής από μια «ηλεκτρονική αντί-μηχανή», Κι εδώ ο Μάμφορντ είναι που στέκεται κριτικά στις θέσεις του Μάκ Λουάν που θέλει τις μηχανές να εξαφανίζονται μέσα σ’ αυτή την ηλεκτρονική ισοδυναμία. Θεωρίες όμως που δείχνουν να επιβεβαιώνονται με την ακαριαία πλανητική επικοινωνία, ή με τις απτές εικόνες της οθόνης. Αλλά ο Μάμφορντ δε πείθεται εύκολα, η ακαριαιότητα της σύγχρονης επικοινωνίας, η μαζική παραγωγή, η ταχύτητα δεν είναι γι' αυτόν τίποτε άλλο από τα ανορθολογικά στοιχεία της σύγχρονης τεχνικής, αυτά που βιάζουν τον εσώτερο κόσμο του ανθρώπου. Ο μόνος δρόμος που μας απομένει είναι αυτός που αποκαθιστά την καθολικότητα της εμπειρίας μας, αυτός που αποκαλύπτει τον κρυμμένο άνθρωπο μέσα στη μηχανή, που απορρίπτει εν τέλει αυτόν τον ίδιο το Μύθο της Μηχανής. 

Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Popular Science