Το μιντιακό φαινόμενο

Το μήνυμα του μέσου

Συλλογικός τόμος

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

   Την επανάσταση της τεχνολογίας της επικοινωνίας και τη διαβρωτική της επίδραση στην ανθρώπινη εμπειρία διερευνά ο συλλογικός τόμος «Το μήνυμα του μέσου» που κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Αλεξάνδρεια, ένα από τα πρώτα βιβλία στον ελληνικό χώρο που καταπιάστηκαν με το ζήτημα, και ίσως η πρώτη επιμελημένη προσπάθεια παρουσίασης όλου αυτού του στοχασμού που συνοδεύει το μιντιακό φαινόμενο. Η αυτονόμηση του μέσου, όπως αυτή εκδηλώθηκε σε όλη τη διάρκεια του 20^ου αιώνα, εδραιώνει και την επικράτεια του μέσου, τον αδιαφιλονίκητο κόσμο του, έναν κόσμο αφιλόξενο και ανοίκειο μερικές φορές. Τα σύγχρονα μέσα επικοινωνίας δεν είναι απλώς «επιφαινόμενα της κοινωνίας», πληροφορικές όψεις της πραγματικότητας, αλλά όλο και περισσότερο αυτή η ίδια η πραγματικότητα, το σύνολο σχεδόν της ανθρώπινης εμπειρίας κι αυτό είναι το μήνυμα του μέσου. 

   Τα κείμενα του τόμου, όλα πρώτης γραμμής, διαπραγματεύονται αυτό τον νεωτερικό χαρακτήρα των μέσων επικοινωνίας, τις επιπτώσεις τους στην ανθρώπινη κοινωνία αλλά και τις τεχνοουτοπικές της δυνατότητες. Ο Cooley μέσα από την αρχαιολόγιση των πρώτων μέσων επικοινωνίας, του τύπου, του τηλέγραφου, του τηλεφώνου, περιγράφει τη δυνατότητα κατάκτησης και οργάνωσης, μέσω της ταχύτητας και της διάδοσης του μηνύματος, ενός συνοπτικού, αλλά όχι όμως ακόμη ακαριαίου χωροχρόνου, ενός οικουμενικού παρόντος, όπου ο λόγος, έστω και με το τίμημα της ελλιπής του εκφραστικότητας, αφυπνίζει και διαπαιδαγωγεί τον νεωτερικό άνθρωπο. Τα μέσα επικοινωνίας συνθέτουν μάλιστα ένα ομοιογενές ψυχοσυναισθηματικό περιβάλλον ζωής για τον άνθρωπο, το περιβάλλον ενός ελεγχόμενου ανταγωνισμού, μια κοινή κουλτούρα ανοικτή στην κατανόηση και υποδοχή του άλλου, ένα καινοφανή κοσμοπολιτισμό, έναν προσπολιτισμό, όπως θα τον ονομάσει ο Park όπου η επικοινωνία καθίσταται η απόλυτη πολιτισμική επιρροή ο  τρόπος μιας κοινωνικής ενδοσκόπησης. Ο Lasswell θα επικεντρωθεί στη προβληματική σχέση των μέσων με την εξουσία, πολιτική, ιδεολογική, επιχειρηματική, και πως αυτή η σχέση μπορεί να εκτρέψει το περιεχόμενο και τη σκοποθεσία του μέσου. Το ποιος/λέει τι/από ποιο μέσο/σε ποιόν/με τι αποτέλεσμα  γίνεται η μέθοδος όπου θα κρίνει την επικοινωνιακή διαδικασία, τις απειλές και τις ανεπάρκειες της. Στο ίδιο κλίμα και η κειμενική παρέμβαση του Habermas που ενώ αναφέρεται στην αρχή της δημοσιότητας, ως μία δημόσια σφαίρα στοχασμού και κριτικής, αλλά και στο φαινόμενο της κοινής γνώμης ως ένα γεγονός σύγκλισης όλων των ανταγωνιζομένων απόψεων, επικεντρώνεται τελικά κι αυτός στην ελευθερία των μέσων από οποιαδήποτε εξουσία που θα καθοδηγούσε την κοινή γνώμη ακυρώνοντας έτσι το θεμελιακό χαρακτήρα του λόγου της δημοσιότητας που είναι κι η κριτική του διάσταση. Η μετακίνηση από τον τύπο της γνώμης στον επιχειρησιακό τύπο καθιστά το χώρο των media από χώρο απογύμνωσης και αποδόμησης της κυριαρχίας σε ένα χώρο συναίνεσης και καθυποταγής. Αυτό το ποιος μιλάει μέσα από το μέσο για τον Katz είναι κάτι που μπορεί να υπερβεί σε σημασία και το ίδιο το μέσο, ο καθοδηγητής γνώμης, ο αντίκτυπος της προσωπικής του επιρροής, είναι ένα επικοινωνιακό μέσο ισχυρότερο και από το ίδιο το μέσο. Όπως και να χει, όποιος και αν μιλάει, το μέσο με το λόγο του δεν κάνει τίποτε άλλο από το να δημοσιοποιεί επιλεγμένα γεγονότα ζωής, αποσπάσματα του δημόσιου χώρου που παρουσιάζονται, όπως επισημαίνει ο Lippmann με έναν σταθερά στερεοτυπικό λόγο που είναι αυτός ό ίδιος ο ρεαλισμός του μέσου. Από την άλλη η απαίτηση για συνεχή ροή γεγονότων καθώς και η αληθοφάνεια της ίδιας της εικόνας οδήγησε σε αυτό που ο Boorstin λέει μετάβαση από τη συλλογή στην κατασκευή των ειδήσεων, στο μιντιακό προϊόν των ψευτογεγονότων. Βρισκόμαστε ήδη μέσα στις εικονικές δυνατότητες των μέσων. Ο τόμος καταλήγει με ένα εμβληματικό κείμενο του μιντιακού στοχασμού «το μέσο είναι το μήνυμα» του McLuhan. Ένας αφορισμός, διάσημος πλέον,  που συγκλόνισε την ηλεκτρισμένη εποχή του 60 και καθιέρωσε τις φουτουριστικές της διανοίξεις. Η θέση του Μακ Λουάν είναι ότι το περιεχόμενο ενός μέσου είναι πάντα ένα άλλο μέσο. Ότι οι επιπτώσεις των μέσων δεν πρέπει να αναζητώνται στις χρήσεις και στα τεχνοπροιόντα τους, αλλά στο ότι ρυθμοποιούν και νοηματοδοτούν τη ζωή του ανθρώπου. Ότι τέμνουν κάθετα την ανθρώπινη εμπειρία και καθορίζουν τις αντιληπτικές μας δυνατότητες. Ο αυτοματισμός του ηλεκτρισμού καταργεί, για τον Μακ Λουάν, την μηχανική ακολουθία των πραγμάτων ενώπιον μιας ολικής αισθητηριακής αντίληψης. Τα μέσα έτσι, απογειωμένα από τον πραγματικό κόσμο, διασαλεύουν όλες τις βεβαιότητες, όλη την κλίμακα των εννοιών μπροστά στη καινοφανή τους λάμψη. Ο άνθρωπος σ’ αυτό το κλίμα μένει ένας αποσβολωμένος θεατής, ακίνητος, όπως λέει ο G. Debord, στην ισορροπία ενός «παγωμένου χρόνου».

Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Popular Science