H απομάγευση του λόγου

Theodor W. Adorno

Αρνητική διαλεκτική

Μετάφραση: Λευτέρης Αναγνώστου

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

   Είμαστε ήδη στη παγωμένη έρημο (Benjamin). Στη παγωνιά μιας ριζικής από-γοήτευσης, αυτής της ίδιας της από-μάγευσης του λόγου, της αμφισβήτησης του θεμελίου του. Από το σκεπτόμενο εγώ (ego cogitans) του Καρτέσιου περνάμε στο αντιδράμα, στον αντιήρωα της σύγχρονης εποχής, στην αποτυχία του λόγου να αλλάξει τον κόσμο μας.

   Στην εποχή του Διαφωτισμού θεμελιώνεται η αντίληψη ότι το ανθρώπινο πνεύμα και μόνον αυτό, είναι ο πρωταγωνιστής της ανθρώπινης ιστορίας. Ο Βολταίρος ακυρώνει όλα τα περιθώρια της θείας παρέμβασης, ο Κοντορσέ απαιτεί τυφλή πίστη στην γραμμικότητα της ανθρώπινης προόδου και ο Βίκο στη Νέα Επιστήμη του, υποστηρίζει ότι αληθινό είναι μόνο ότι παράγει η επιστήμη του ανθρώπου. Μέσα σ’ αυτό το πνεύμα ο Χέγκελ, ο συγγραφέας της Επιστήμης της Λογικής, γράφει την Φιλοσοφία της ιστορίας ως μια φιλοσοφία του ίδιου του Λόγου. Όπου ο Λόγος, η λογική, η διάνοια, δεν εισάγονται μέσα στην ιστορία αλλά ανακαλύπτονται εντός της. Ο Λόγος γίνεται έτσι το καταγωγικό εν των πάντων, αλλά βρισκόμαστε όμως ήδη μέσα στη σφαίρα της σύγχρονης μεταφυσικής, αυτής της επιστημονικής αυτοσυνείδησης. Το νέο επιστημονικό πνεύμα κανοναρχεί κοινωνικές και πολιτικές αντιλήψεις, και έτσι το κράτος, που ο Χέγκελ θα το θεμελιώσει με τη Φιλοσοφία του Δικαίου του, γίνεται το ανάγλυφο του νέου κοσμοειδώλου, το πολιτικό ίχνος της επιστημονικής αμεσότητας.

    Στην ιστορική καμπή αυτής της άκρατης επιστημονικοποίησης ο Αντόρνο γράφει την Αρνητική διαλεκτική του. Οι φυσικές επιστήμες έπρεπε να επανεξεταστούν καθώς είχαν μετατρέψει το μέσο σε σκοπό. Για τον Αντόρνο η φυσικοεπιστημονική αντικειμενοποίηση του κόσμου, που κατέχει όλη την επιστήμη από τον Καρτέσιο και μετά, αυτή η «more mathematico» κοσμοαντίληψη, αποκλείει τα ποιοτικά χαρακτηριστικά του κόσμου σε μια τάση που έχει να τον ποσοτικοποιεί και να τον υποβάλει σε μετρήσιμους προσδιορισμούς. Σε κάθε ποσοτικοποίηση ελλοχεύει ο κίνδυνος του ά-λογου, γιατί όπως υποστηρίζει ο Αντόρνο, «ακόμη και στην στατιστική ο γνωστικός στόχος είναι ποιοτικός, η ποσοτικοποίηση είναι μόνο το μέσον». Αυτή η προσήλωση του Αντόρνο στα ποιοτικά χαρακτηριστικά του κόσμου, είναι και το σημείο όπου διακυβεύεται η ποιότητα κι η εγκυρότητα του ορθού λόγου, η δυνατότητα του αυτοστοχασμού του και το ανθρώπινο μέτρο του.  Έτσι και παρά το αξίωμα ότι επιστήμη σημαίνει μέτρηση, (science is measurement), καλούμαστε να διακρίνουμε και τις παραμικρές αθέατες λεπτομέρειες, και τις πιο λεπτές πτυχές των πραγμάτων που αντιστέκονται στην εύκολη κατηγοριοποίηση τους. «Η γνώση δεν κατέχει πλήρως κανένα από τα αντικείμενα της, απλώς παράγει το φάντασμα ενός όλου» διατείνεται και απέναντι στην κυριαρχία αυτής της επιστημονικής μεθόδου διεκδικεί για την σκέψη το δικαίωμα του παιχνιδιού και τις εκλεκτικές συγγένειες της με την τέχνη, ό,τι  απέρριπτε ο Χέγκελ. Σε όλη μάλιστα την έκταση της διαλεκτικής του η κριτική δεξίωση της εγελιανής σκέψης είναι αυτό που κυριαρχεί.   

   Εκτός από την αυτονόμηση της επιστήμης ένα ακόμη σημείο που έλκει την κριτική του Αντόρνο είναι και το νεκρό αντικείμενο της γνώσης, η αντικειμενοποίηση του αντικειμένου, η έκπτωση του σε ένα απλό προϊόν της γνώσης, η διαθεσιμότητά του στην απόλυτη χειραγώγησή του.  Αυτή η περιστολή του αντικειμένου σε απλό υλικό απομυζά τη δυναμική και την αμεσότητα του και το καθιστά ένα νεκρό, άκαμπτο αντικείμενο. Η επιστήμη και η τεχνολογία συνυφαίνονται άμεσα με την κυριαρχία και αυτό είναι το παράδοξο του Διαφωτιστικού οράματος, ο ορθολογισμός που θα απελευθέρωνε τον άνθρωπο στρέφεται τελικά εναντίον του. Βρισκόμαστε μπροστά σ’ αυτό που ο Αντόρνο, τόσο ωραία θα ονομάσει «εκπραγμάτιση του κόσμου», μια απογύμνωση του κόσμου από το είναι του, από την όντως πραγματικότητά του. Μια ολική «απομάγευση» (Deleuze), που μεταμορφώνει τον κόσμο σ’ ένα αντικείμενο πένθους. Το κορυφαίο παράδειγμα εκπραγμάτισης για τον Αντόρνο θα είναι πάντα το Άουσβιτς. Οι διοικητές του στρατοπέδου, γιατροί που επιδίδονταν σε ευγονικά πειράματα, κατέστησαν αυτό το αποτρόπαιο γεγονός ως το κορυφαίο επιστημονικό πείραμα του 20^ου αιώνα, στην  εγκυρότερη απόδειξη της αποτυχίας του πολιτισμού μας.

   Η Αρνητική διαλεκτική, εκτός από το σημαντικότερο έργο του Αντόρνο, είναι και το κείμενο που θα τροφοδοτήσει όσο κανένα άλλο τη σκέψη της σύγχρονης μελαγχολίας.

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Popular Science