Καταγωγές και ασυνέχειες του Λόγου

Γιούργκεν Χάμπερμας -  πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ'

Η διαλεκτική της εκκοσμίκευσης

Λόγος και θρησκεία

Μετάφραση: Ηλίας Τσιριγκάκης

Εκδόσεις Βιβλιοπωλείον της Εστίας

Στο Μόναχο, στις 19 Ιανουαρίου του 2004, έλαβε χώρα μια σχεδόν μυστική συνομιλία που την παρακολούθησαν μόλις τράντα άνθρωποι. Οι πρωταγωνιστές αυτού του διαλόγου ήταν ο γερμανός φιλόσοφος Γιούργκεν Χάμπερμας και ο καρδινάλιος Γιόζεφ Ράτσινγκερ, μετέπειτα πάπας Βενέδικτος ΙΣΤ'. Το θέμα της συνομιλίας τους: τα προπολιτικά θεμέλια του εκκοσμικευμένου δυτικού κόσμου. Ο κυριότερος εκφραστής του εκκοσμικευμένου λόγου ο πρώτος, και του καθολικού χριστιανικού δόγματος ο δεύτερος, συνομίλησαν από διαφορετικές, σχεδόν αγεφύρωτες, αφετηρίες, πάνω όμως σ' ένα κοινό πολιτισμικό πλαίσιο, αυτό της ευρωπαϊκής διανόησης. Θα είναι μάλιστα αυτό το πλαίσιο αλλά και η αναγνώριση μαζί των ελλειμματικών θέσεων του νεωτερικού κόσμου μας που θα συγκροτήσουν και τη συνθήκη μέσα στην οποία θα λάβει χώρα αυτή η μοναδική συνάντηση.

Η ασυνέχεια ενός λόγου, του εκκοσμικευμένου λόγου, εγκαλεί στην τραυματική του έλλειψη ένα καταγωγικό ίχνος, ένα ίχνος που έρχεται απ' Εξω, στον τόπο όμως τώρα της μετά-μεταφυσικής του αποκάλυψης. Ένα καταγωγικό θεμέλιο που εγείρει έννοιες όπως «ηθικότητα και ήθος, πρόσωπο και ατομικότητα, ελευθερία και χειραφέτηση», αλλά στο πεδίο πια του Πρακτικού λόγου, στο πλαίσιο της φιλελεύθερης κατα-νόησής του. Υπάρχει λοιπόν ένα προπολιτικό νόημα, ένα ηθικό θεμέλιο σ' αυτές τις βαθιές καταγωγές του εκκοσμικευμένου μας λόγου; Ενα ηθικό σύστημα που να προηγείται, να εμπνέει και να συνέχει το δημοκρατικό οικοδόμημα, το αντικείμενο αυτής της «διπλής μαθητείας»;

Ο Χάμπερμας είναι σαφής: υπάρχει το κράτος της νομιμότητας, ένα αύταρκες πολιτικό περιβάλλον, που αγνοεί την «προδικαιική του υπόσταση». Το πολιτικό σύστημα για τον Χάμπερμας δεν παρουσιάζει καμία αδυναμία για να προσφύγει στο εξαρνούμενο πλαίσιό του, έχει όλα εκείνα τα αποθέματα που του χρειάζονται για να διασφαλίσει τη λειτουργία και τη διάρκειά του. Παρ' όλα αυτά, αναρωτιέται: Τι συμβαίνει σ' εκείνες τις στιγμές της διαταραχής του Πολιτικού; Εκείνες τις στιγμές όπου το πολιτικό αποσύρεται και αποδυναμώνεται η αλληλεγγύη των ανθρώπων; Όταν ο άνθρωπος ιδιωτεύει σ' αυτή την εκλειπτική τού πλησίον; Είναι αυτές ακριβώς οι ατέλειες της έλλογης κατασκευής, του εξορθολογισμένου πλαισίου, όπου ο Λόγος αποσύρεται αναστοχαζόμενος στα καταγωγικά του θεμέλια, αλλά χωρίς και να χάνει το εξελικτικό του περιεχόμενο. «Ο Λόγος που ανακαλύπτει την καταγωγή του από κάποιο έτερον, οφείλει να αναγνωρίσει τη μοιραία επίδραση του έτερου, αλλά δεν πρέπει να χάσει τον έλλογο προσανατολισμό του». Είναι η ανάκληση ενός θρησκευτικού «σημασιολογικού δυναμικού» που θα μπορούσε, σύμφωνα με τον Χάμπερμας, να επουλώσει αυτή την τραυματική ασυνέχεια που παρουσιάζει η σύγχρονη εκκοσμικευμένη κοινωνία μας. Μια ανάκληση που εγείρει για κάποιους το ίχνος ενός «μετα-εκκοσμικευμένου κόσμου» δοκιμάζοντας αυτά τα όρια του Διαφωτισμού. Ένας φόβος βέβαια που διασκεδάζεται από την τοποθέτηση του Ράτσινγκερ, καθώς ο εκκοσμικευμένος λόγος της Πίστης δεν θα είναι πια ο Λόγος του Κυρίου, αλλά ένα εξυπηρετικό υβρίδιο στο πρόγραμμα της ηθικής στερέωσης του κόσμου. Η σχετικοποίηση του αποκαλυπτικού Λόγου επισύρει και την έκπτωσή του από τη θέση της Αλήθειάς του, του αποστερεί τη θεϊκή του καταγωγή. Η Χριστιανική Πίστη δεν είναι για τον Ράτσινγκερ ένα ηθικό νόημα αλλά μια ασυναγώνιστη Αλήθεια. Η παραγωγή έτσι του δικαίου, οι πειρασμοί της δημοκρατίας, η ατομική βόμβα, η τρομοκρατία, η βιογενετική, όλα για τον Ράτσινγκερ παράγωγα του Λόγου, θα γίνουν και οι λόγοι που θα επιβάλλουν και την επιτήρηση του Λόγου. Ενός Λόγου ανεπίτρεπτα μεγεθυσμένου και οικουμενικοποιημένου. Τα όρια του Λόγου γίνονται εδώ και οι ακρώρειες μιας οριακής του διαθεσιμότητας, της ακρόασής του απ' αυτό το Έτερο του Χάμπερμας που τον υπερβαίνει και τον συνέχει μαζί. Ένα απολεσμένο θεμέλιο, ένα «έξωθεν καταστατικό», ο τόπος αυτού του αδύνατου Άλλου.

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 7.5.2011.