Η περίπτωση Σολζενίτσιν

Αλεξάντρ Σολζενίτσιν

Το σπίτι της Ματριόνα και άλλα διηγήματα

Μετάφραση: Δημήτρης Τριανταφυλλίδης

Εκδόσεις Πάπυρος

Ένας καθηγητής μαθηματικών μετά από τον δεκαετή εγκλεισμό του σε γκούλαγκ, αποσύρεται σε μια εσχατιά της ρώσικης γης για να ξανάβρει τον εαυτό του. Θα καταφύγει στο χωριό ενός κατάφυτου λόφου, με τα λιγοστά ξύλινα σπίτια του σαπισμένα, από την υγρασία του δάσους και τα νερά μιας γειτονικής λίμνης. Αυτή η υγρασία της ρώσικης γης και το θρόισμα των φύλλων της, η τελευταία σιωπή του κόσμου. Θα βρει στέγη στο σπίτι μιας ταλαίπωρης γυναίκας, της Ματριόνα, στην πραγματικότητα τη δική του γωνιά στο μικρό της καλύβι. Στο πρόσωπο της Ματριόνα ο Σολζενίτσιν θα ιχνογραφήσει το πορτρέτο της ίδιας της ρώσικης ψυχής. Η ταπεινή θέση της Ματριόνα μέσα στον κόσμο, η ανιδιοτέλειά της, ο τρόπος που εσωτερικεύει τις δυσκολίες της, το εξόδιό της, θα εγγράψουν στο σολζενίτσειο έργο ένα ιδανικό ζωής που θα συμβολοποιήσει στο μέγεθος του όλο το μαρτυρολόγιο της σύγχρονης Ρωσίας. Μια ανελέητη φράση που ο Σολζενίτσιν θα τη βάλει στα χείλη της Ματριόνα και θα συνοψίσει μέσα στις λίγες της λέξεις όλη την ιστορία του λαού του: «Πήρε τα φύλλα ο αγέρας, έπεσε χιόνι και μετά έλιωσε. Όργωσαν ξανά, έσπειραν ξανά, περίμεναν ξανά. Και πάλι έπεσαν τα φύλλα, και πάλι έπεσε το χιόνι. Και μιαν επανάσταση. Κι άλλη επανάσταση. Και γύρισε ο κόσμος ανάποδα». Αυτό το ξανά και ξανά του Σολζενίτσιν, μια ολόκληρη τελετουργία πένθους.
Ο Σολζενίτσιν έχει αναγορευτεί και επίσημα πια ως η αυθεντική φωνή της Ρωσίας. «Στην Ιστορία υπάρχει ένα πριν και ένα μετά τη μυθική εμφάνιση της φωνής του Σολζενίτσιν», θα πει ο Jorge Semprun. Ήταν ένας άνθρωπος που αγαπούσε τον τόπο του, κάτι που μαρτυρούσε και η ίδια η φυσιογνωμία του, ένας ιθαγενής άνθρωπος, ένα πρόσωπο σκαμμένο από τα ίχνη της καταγωγής του. Η πίστη του στην αγία και μεγάλη Ρωσία, στην αγνή ρώσικη ψυχή, στην αυθεντικότητα και ανθεκτικότητα του φυσικού ανθρώπου, εκθέτει στο έργο του μια ολόκληρη παράδοση σκέψης που θα γίνει και το καταφύγιο ενός δοκιμαζόμενου λαού. Το σοβιετικό καθεστώς, ναι, έπεσε απ’ αυτά τα λαθραία κεφάλαια του Αρχιπελάγους που έρχονταν απ’ έξω. Απ’ αυτό το έξω όμως που δεν υπήρξε ποτέ για τον Σολζενίτσιν.
Η περίπτωση Σολζενίτσιν είναι η αντιληπτική του θέση πάνω στο τραύμα της εποχής του. Ένα τραύμα που αναμφίβολα τον πρόσβαλε και τον σημάδεψε ανεξίτηλα. Η κριτική του όμως στο σοβιετικό καθεστώς δεν ήταν ποτέ μια κριτική απ’ την πλευρά του ανθρώπου, όπως λανθασμένα πιστεύεται, αλλά απ’ την πλευρά της μεσσιανικής του παράδοσης. Μια θέση που στην πραγματικότητα δεν τον διαχώρισε από την συμβολική αλήθεια της σταλινικής εξουσίας. Και ο Σολζενίτσιν αλλά και ο Στάλιν υπάκουαν σε ένα κοινό σωτηριολογικό βίωμα, στην πίστη της χιλιαστικής τους προσμονής. Η ατομική αυθεντία του Χριστού, ή του Στάλιν, το δογματικό τους πιστεύω, οι αιρετικές αποκλίσεις του περιβάλλοντός τους, αλλά κι αυτή η ασκητική ηθική της στερημένης ζωής των οπαδών τους, με τις σωματικές κακουχίες, τους εγκλεισμούς και τις διώξεις, συνυπογράφουν ένα γλωσσικό βίωμα απόλυτα υπαγορευμένο απ’ τη θέρμη της μεσσιανικής του υπόσχεσης. Ο ταλαιπωρημένος άνθρωπος των γκούλαγκ, αλλά και η ζωή στο σάπιο καλύβι της Ματριόνα, είναι εικόνες μιας μεσσιανικής παραμυθίας στο βασίλειο του Κακού. Η υπομονετική καθήλωση του μεταφυσικού ανθρώπου στο καθεστώς της μεσσιανικής του αναμονής. Το ανθρώπινο Εγώ συστέλλεται στο κελί της στερημένης του ζωής έως ότου λάβει χώρα η υπεσχημένη του Εδέμ. Η σταλινική δυναστεία ήταν έτσι για τον Σολζενίτσιν και το αναγκαίο κακό για την πνευματική αναγέννηση της Ρωσίας, η σταύρωση που θα επέφερε την πνευματική αναγέννηση του έθνους. Ο περίφημος ανθρωπισμός του ήταν στην πραγματικότητα μια δυτική κατασκευή, η πρόσφορη θέση μιας αντικομουνιστικής προπαγάνδας. Το σταλινικό έτσι τραύμα, αυτό το ίδιο το τραύμα της πολιτικής, έμεινε αστόχαστο από τον Σολζενίτσιν, τα γκούλαγκ ακατανόητα και η ανθρώπινη περίπτωση μέσα σ’ αυτά ένα μεταφυσικό ανδρείκελο. Ο Σολζενίτσιν γράφει πάνω στη λήθη του ανθρώπου, στην κοσμική του απόσυρση, η πίστη του άλλωστε ήταν πάντοτε στραμμένη αλλού.

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 7.5.2011.