Το αβίωτο πένθος του άλλου

Judith Butler

Ευάλωτη ζωή

Οι δυνάμεις του πένθους και της βίας

Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης, Κώστας Αθανασίου

Εκδόσεις Νήσος

Μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου άρχισε να εδραιώνεται στις ΗΠΑ μια αφήγηση που εργαλειοποιούσε το πένθος χάριν του πολεμικού προτάγματος. Η οδύνη θα έδινε τη θέση της στη στρατιωτική επέμβαση, στη περαιτέρω εξολόθρευση. Μια αντινομία που αντιπάλευε εκείνη την εποχή η Judith Butler με μια σειρά κειμενικών παρεμβάσεων, στον τύπο και κυρίως στο διαδίκτυο, επιδιώκοντας να καταδείξει το μη νόημα αυτής της αντίδρασης, την τρωτότητα του ανθρώπου που είναι το ίδιο σκανδαλώδης και από τη μία αλλά και από την άλλη πλευρά.

Η επίθεση στη καρδιά της Νέας Υόρκης έφερε τους Αμερικανούς πολίτες αντιμέτωπους με το αβάσταχτο της τρωτότητάς τους. Η προνομία της ασφάλειας τους κατέπεσε μαζί με τους δίδυμους πύργους. Η αντίδραση που ακολούθησε ήταν για την Butler κυριολεκτικά αδιανόητη. Πως είναι δυνατόν η τρωτότητα του ανθρώπου να μην γίνεται αντιληπτή από την άλλη πλευρά; Πως μπορείς να πενθείς και να νεκρολογείς την απώλεια των δικών σου ανθρώπων και να μην αναγνωρίζεις το πένθος των άλλων. Πως ο άλλος μένει πάντα αόρατος και αφανής; Η απώλεια μιας ζωής δεν μπορεί να οδηγεί αναγκαστικά στην αντεκδίκηση. Ο άλλος που του ανταποδίδουμε τη βία, όσο και αν με μισεί, είναι το γεγονός που συγκροτεί αυτή την ίδια την υποκειμενικότητά μου, τη συγκρότηση του εαυτού μου. Η εξάρτησή μας, η έκθεσή μας στον άλλον είναι μια βία, ένα υπαρκτικό τραύμα. «Η εμπειρία του τραύματος», λέει η Butler, «είναι ότι υπάρχει κάποιος άλλος εκεί έξω απ τον οποίο εξαρτάται η ζωή μου». Γι αυτό και το πένθος, αυτό το καθεστώς της απώλειας του άλλου, διαμορφώνει για την Butler μια κοινωνική συνείδηση, τη συνείδηση της εξάρτησής μας. Το πένθος δεν ιδιωτικοποιεί τον πενθούντα αλλά τον αποδίδει στους δεσμούς του, χωρίς το ίχνος του άλλου ο άνθρωπος μένει ανεξιχνίαστος, «ποιος είμαι εγώ χωρίς εσένα;». Η αλληλεξάρτησή μας απ αυτόν τον άλλον δεν εδραιώνει την κυριαρχία μας, την οριστική μας διασφάλιση αλλά την εκθετότητα μας στην επιδραστικότητα της παρουσίας του. Η εμπειρία του πένθους και του φόβου μπορεί να γίνει έτσι μια δυνατότητα αναστοχασμού και περισυλλογής πάνω στη βία που πρώτα εμείς μπορεί να έχουμε προκαλέσει στον άλλον και που τώρα αυτός ο άλλος, αδικαιολόγητα πάντα, μας την ανταποδίδει. Ο πολιτικός λόγος της Butler εδράζεται πάνω σ αυτή τη τρωτότητα της ανθρώπινης ζωής, στην εκθετότητά μας στον άλλον, στο τραύμα του άλλου. Απέναντι στην αδιανόητη πολεμική ιαχή του Μπους η Butler πρότεινε την ολική βίωση του πένθους και κατόπιν την ανταπόκρισή μας στο πένθος του άλλου.

Αυτή η γόνιμη διάσταση του πένθους, η δυνατότητα ανάκτησης του εαυτού στον ορίζοντα της απώλειας, είναι η ευκαιρία που χάθηκε για την Butler μετά την επίθεση της 11ης Σεπτεμβρίου. Ο αμερικάνικος δημόσιος λόγος, σχεδόν στο σύνολό του, δεν αναστοχάσθηκε πάνω στο πένθος και στην αυθαιρεσία της βίας αλλά προσανατολίστηκε τάχιστα στην επιθετική επανεπιβεβαίωση της κυριαρχικής του θέσης. Το «γιατί μας μισούν οι άλλοι;» δεν είχε ακροατήριο γι αυτό κι αυτή η πολύτιμη εμπειρία του τραύματος έμεινε μια απορία, ένα κενό νόημα και ο άλλος παρέμεινε Άλλος. Απέναντι σ’ αυτή τη λογική της ανταπόδοσης η Butler προτάσσει, προσυπογράφοντας διακριτικά τον Levinas, την υπεράσπιση της ζωής του άλλου. Ο εαυτός έχει μια ηθική ευθύνη απέναντι στον άλλον, λέει ο Levinas, αυτή του ου φονεύσεις. Το λεβινασιανό υποκείμενο είναι για την Butler και ένα καθεστώς εξουσίας κι ένα σύστημα σχέσεων. Ένα σύστημα που κανονικοποιεί τις διυποκειμενικές σχέσεις και νοηματοδοτεί ή απονοηματοδοτεί τις ανθρώπινες υποκειμενικότητες. Η πολιτική θέση της Butler είναι αυτό το ανοιχτό νόημα του ανθρώπινου υποκειμένου, η «γυμνή ζωή» του άλλου, η υπό δοκιμασία υποκειμενικότητά του, το ίδιο το περιθώριο του πολιτικού. Το πολιτικό υποκείμενο είναι ένα εκ-στατικό υποκείμενο, ένα υποκείμενο που συγκροτεί το είναι του μέσα στον ορίζοντα του άλλου και όχι στην εξασφάλιση της αυτονομίας του. Αυτή η υποκειμενοποιητική λειτουργία του άλλου είναι και ο τραυματικός ορίζοντας του εαυτού μας. Αυτός ο άλλος που έρχεται πάνω μου με υποτάσσει, με διαρρηγνύει, με ανασυγκροτεί, με εμπεριέχει και τον εμπεριέχω κι εγώ. Κανείς άλλος δεν έχει τέτοια εξουσία πάνω μου παρά μόνο αυτός. Ο εαυτός μας έτσι δεν συγκροτείται στον εξασφαλισμένο του τόπο αλλά στον «τόπο του άλλου», στον τόπο του εκ-τοπισμού του. Τις φορές που αυτός ο άλλος είναι αδιάγνωστος από τον πολιτισμικό μας ορίζοντα ο εκτοπισμός είναι βίαιος και η τρωτότητα μας ανυπόφορη. Είναι η περίπτωση όπου αυτός ο άλλος δεν ανήκει στην ανθρώπινη τάξη γι αυτό και τα πλήγματα που θα του προξενήσω είναι πέραν του ηθικού μου κώδικα. Ο άλλος έτσι είναι μια ευάλωτη ζωή, μια ανυπεράσπιστη ύπαρξη απέναντι στην επιθετική μου παρόρμηση. Ένα πρόσωπο αόρατο μέσα στη δημόσια σφαίρα.

Τα δυτικά media δεν έδειξαν ποτέ εικόνες των σφαγιασθέντων Αφγανών ή Ιρακινών αμάχων, το ανθρώπινο στίγμα τους δεν ανιχνεύθηκε, η απώλεια τους δεν νεκρολογήθηκε, το πένθος τους παρέμεινε αβίωτο και αδιάγνωστο. Είναι αυτά τα πρόσωπα που η Butler μας καλεί να τα φέρουμε στη δημόσια σκηνή, να αποδώσουμε στο πένθος που δεν έχει φωνή και εικόνα την τιμή και το στοχασμό που του αξίζει. Το να μπορούμε να διακρίνουμε τη ζωή ως ζωή και το θάνατο ως θάνατο, το ίδιο και απ τις δύο πλευρές, είναι αυτό που συγκροτεί και συγκρατεί τη ποιότητα του πολιτικού μας βίου. Αυτή η επίμονη αναπαράσταση του άλλου, της αποκλεισμένης του ετερότητας στο δημόσιο λόγο μας, πέρα από κάθε κανονιστικό πρότυπο αλλά πέρα και από αυτή την ίδια την αδυναμία της αναπαράστασης του, τη μη αναπαραστάσιμη αλήθειά του, είναι ο μόνος τρόπος για να τιθασεύσουμε την απανθρωποποίηση του κόσμου μας. Αυτή η ισχνή εικόνα που μόλις και μετά βίας αναδύεται, αυτή η φωνή που μόλις και ακούεται αν και δεν είναι γλώσσα, είναι αυτό το αδιόρατο και αδιανόητο ίχνος του άλλου. Η μεγάλη συνεισφορά της Butler είναι η σαφήνεια με την οποία κατέδειξε αυτή την αναγκαιότητα του άλλου, που με συγκροτεί στον ορίζοντα της μοναδικής του αλήθειας.

Πρώτη δημοσίευση: Η Αυγή, 9.6.2009.