Rudolf Arnheim
Εντροπία και τέχνη
Μετάφραση: Ιάκωβος Ποταμιάνος
University Studio Press
Σύμφωνα με τον
δεύτερο νόμο της θερμοδυναμικής το σύμπαν οδεύει στην αυτοκαταστροφή του, καθώς
βυθίζεται όλο και περισσότερο στην αταξία,
στο χάος, στη στιγμή του θανάτου του. Και από την άλλη, μια αντίστροφη τάση
δείχνει να χαρακτηρίζει τη ζωή των ανθρώπων αλλά και της φύσης ολόκληρης. Μια
τάση προς μια όλο και πιο πολύπλοκη οργάνωση και τάξη. Μπροστά σ' αυτή την κοσμική
ασυμφωνία ο Rudolf Arnheim στέκεται κυριολεκτικά στα όρια της επισημαίνοντας
ότι ο νόμος της εντροπίας δεν αντανακλά μόνο την αποσύνθεση της υλικής μορφής
αλλά και μια γενική τάση που αυξάνει την ισορροπία και μειώνει την ένταση. «Ο
19ος αιώνας που δημιούργησε την αρχή της εντροπίας είχε εξίσου επίγνωση και της
αντίθετης αυτής αρχής, δηλαδή της δημιουργίας διαρθρωμένων δομικών θεμάτων.
Συγκεκριμένα η Δαρβινική θεωρία παρουσίαζε τη θριαμβευτική εξέλιξη του ζωικού
βασιλείου από την απλούστερη προς την πλέον περίπλοκη οργανωτική μορφή»,
λέει ο Arnheim. Σκεπτόμενος πάνω σ αυτή ακριβώς την εξισορρόπηση μελετά τη
λειτουργία όλων αυτών των αντιμαχόμενων δυνάμεων στη φυσική, στη φυσιολογία,
στη ψυχολογία αλλά και σε δυο αντίθετες τάσεις που εκδηλώνονται στη μοντέρνα
τέχνη, τη μία που επιδιώκει την καθαρότητα και την απλότητα της μορφής και την
άλλη που κατευθύνεται προς τη διάλυση της μορφής, προς μια χαοτική
εικονογραφία.
Η βασική φιλοσοφική
θέση του είναι ότι η αταξία, που φαίνεται να κυβερνά όλη τη φυσική, εμπεριέχει
πολλές «παρηγορητικές νησίδες τάξης», ότι ο κόσμος μας δεν είναι τελικά
μονοσήμαντος και ότι το βαθύτερο νόημα του ανιχνεύεται στο κοσμικό γεγονός
της εξισορρόπησης, που ’ναι κι αυτή η αλήθεια της επιβίωσής του. Στη
σκέψη του Arnheim, η τέχνη ανακτά ένα ρόλο ευρύτερο από τα πνευματικά και
διακοσμητικά της πλαίσια, είναι μία από της δυνάμεις εκείνες που αντιστέκονται
στην εντροπία, στην χαοτική τάση της ύλης. Η τέχνη, με την εμμονή της στη
μορφοποίηση, μπορεί να σώσει τον κόσμο απ’ το άμορφο χάος του, απ’ τη χωρίς
όρια σύγχυση που φαίνεται να οδεύει. Οι αυστηρές δομές της τέχνης, αλλά και η
διάλυση αυτών των δομών, η μορφή, η καθαρότητά της, αλλά και η αποσύνθεσή της,
η αταξία και το άμορφο του έργου υποκρύπτουν μιαν άφθαστη αρχιτεκτονική τάξη,
μιαν αφήγηση μαθηματικής ακρίβειας, που ο συγγραφέας τη διερευνά σε αισθητικές
θεωρίες και σε συγκεκριμένα έργα. Απέναντι στο κοσμικό γεγονός του θανάτου,
αντιπαραθέτει έτσι την αρχιτεκτονική του ονείρου. Το έργο τέχνης είναι γι αυτόν
μια θεώρηση της ανθρώπινης κατάστασης, μια στιγμή τελικής ισορροπίας και τάξης
αλλά και μια μέγιστη σχετική εντροπία. Ο Arnheim δικαιολογεί την πρωταγωνιστική
θέση της τέχνης στο έργο του και από το γεγονός ότι η σκέψη είναι όπως
υποστηρίζει, αντιληπτικής φύσεως και ότι η αρχαία διχοτομία μεταξύ όρασης και
σκέψης, μεταξύ αντίληψης και συλλογιστικής διαδικασίας, αισθήσεων και θεωρίας,
είναι τελικώς εσφαλμένη και παραπλανητική. Οι διαδικασίες της όρασης παράγουν
μηχανισμούς που απαντώνται όχι μόνο στις πρακτικές της τέχνης αλλά και στις
εικονιστικές παραστάσεις του επιστημονικού λόγου.
Η οπτική αντίληψη
είναι για τον Arnheim το βασικό μέσο δια του οποίου δομούμε τα γεγονότα, τις
ιδέες μας, την ίδια μας τη γλώσσα. Αντλώντας υλικό από πολλές πηγές, από
αρχαίους φιλοσόφους, από ψυχολογικά πειράματα, από καλλιτεχνικά έργα αλλά και
από επιστημονικά συγγράμματα μελετά συστηματικά αυτό το αλληλένδετο που υπάρχει
ανάμεσα στις οπτικές εικόνες και στη σκέψη για να συμπεράνει τελικά ότι η
οπτική αντίληψη είναι μια καθαρά γνωστική δραστηριότητα. Η κρίση μάλιστα του
μοντέρνου κόσμου μας, η δυσάρεστη συνθήκη που έχει δημιουργήσει για τον
σύγχρονο άνθρωπο, έχει για τον Arnheim τις ρίζες της σ’ αυτή τη ψευδή διχοτομία
μεταξύ των αισθήσεων και της σκέψης, αλλά και της αυτόνομης εξέλιξης που
ακολούθησε ο θεωρητικός λόγος. Το ξεπέρασμα αυτής της κρίσης θα προκύψει μ αυτή
τη διασύνδεση του αισθητικού και του επιστημονικού πεδίου. «Οι σκέψεις μας
χρειάζονται σχήμα», λέει ο Arnheim, «και το σχήμα αυτό πρέπει να
προέλθει από κάποιο μέσο, το μέσο αυτό είναι οι νοητικές εικόνες, η διεργασία
της σκέψης συνίσταται σ' αυτό ακριβώς, στο χειρισμό αυτών των εικόνων».
Πρώτη δημοσίευση: περιοδικό Popular Science
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου