Η αισθητική της προσομοίωσης

Mario Perniola

Η Κοινωνία των Ομοιωμάτων

Εκδόσεις Αλεξάνδρεια

Δύο είναι τα κείμενα για την προσομοίωση. Το ένα είναι το «Simulacres et Simulation», του Jean Baudrillard και το άλλο «Η Κοινωνία των Ομοιωμάτων» του Mario Perniola. To θέμα και των δυο είναι το «πραγματικό», αυτό το μεγάλο διακύβευμα της πληροφορικής εποχής μας. Η σχέση του πραγματικού με το ομοίωμά του, με τη φαντασιακή του εκδίπλωση, με τη φαντασιακή του ανάπτυξη. όπως θα έλεγε ο Baudrillard. Την διερεύνηση αυτών ακριβώς των σχέσεων επιχειρεί με το βιβλίο του ο Mario Perniola, των σχέσεων του πραγματικού με το φανταστικό, του ρόλου των ΜΜΕ σ’ αυτήν την αποπραγματοποίηση του κόσμου, όπως επίσης και των κοινωνικών και ψυχολογικών συνεπειών αυτού του φαινομένου. Αντανακλάσεις επί αντανακλάσεων, μια ατέρμονη αλυσίδα ομοιωμάτων που στροβιλίζεται. Ομοιώματα πραγμάτων, πολιτικών, σχέσεων, σκέψεων, υποχρεώσεων. Στο νέο αυτό περιβάλλον όλες οι παραδοσιακές λύσεις είναι ανεπαρκείς. Ένας σύγχρονος ρεαλισμός αναδύεται. Μια εξέλιξη που σύμφωνα με τον Perniola, δεν είναι μια απλή προσαρμογή στα νέα δεδομένα ή μια ακόμη παραποίηση. «Ο πυρήνας του προβλήματος», επισημαίνει ο συγγραφέας, «δεν είναι η στατική σχέση ανάμεσα στην εικόνα και την υποτιθέμενη πραγματικότητα που αντιπροσωπεύει αλλά η δυναμική σχέση ανάμεσα στην εικόνα και τα γεγονότα που την ενισχύουν ή την εξασθενούν». Η σύγχρονη εικόνα είναι μια εικόνα πέρα από το αληθινό ή ψεύτικο, πέρα από την διάκριση πραγματικού-φανταστικού. Είναι μια εικόνα αυτάρκη, δρώσα και συντριπτική. Μια εικόνα τίνος; Του κανενός! Η σύγχρονη εικόνα είναι ένα ομοίωμα, παραπέμπει ευθέως σε μια προσομοίωση, σε μια έλλειψη πραγματικότητας και νοήματος.

Αυτό το φαινόμενο της αποπραγματοποίησης του κόσμου, της αποψίλωσης του απ’ όλα τα πραγματικά του σημεία, είναι ένα φαινόμενο τόσο ισχυρό που εμπλέκει το σύνολο της κουλτούρας. Μια εμπλοκή που την καθιστά άχρηστη όπως και κάθε άλλη δυνατότητα εναλλακτικής πρότασης. Η υποχώρηση της πραγματικότητας έναντι των ομοιωμάτων της συμβαίνει λόγω της δυναμικής που έχει εγγραφεί στην καταγωγική συνθήκη της σύγχρονης εικονοποιίας. «Το ομοίωμα», όπως τονίζει ο Perniola, «δεν είναι μια εικόνα που αναπαράγει ένα εξωτερικό πρωτότυπο, αλλά μια δραστική εικόνα που διαλύει το πρωτότυπο». Όπως στις ταινίες επιστημονικής φαντασίας όπου οι υπολογιστές από εξυπηρετικά δημιουργήματα μεταμορφώνονται σε αδηφάγα τέρατα. Στην εποχή μας βιώνουμε αυτό που ο συγγραφέας ονομάζει «διάλυση της αναπαραστατικής δομής». Μια δομή που αρθρωνόταν πάνω στην διάκριση του πρωτοτύπου και του αντιγράφου, του πραγματικού και της εικονοποιίας του. Σήμερα η εικόνα αναπαριστά τον εαυτό της και τίποτε άλλο. Όχι από αδυναμία ή ναρκισσισμό αλλά γιατί δεν υπάρχει πλέον και τίποτε για να απεικονιστεί. Βρισκόμαστε σε αυτό που ο Baudrillard έξοχα χαρακτήρισε ως η «έρημος του πραγματικού». Η εγκυρότητα της σύγχρονης εικόνας έγκειται σε αυτό ακριβώς, όχι στην αναπαραστατική της δεινότητα, στην επανάληψη δηλαδή του μοντέλου, αλλά στη χειραφέτησή της, στην απεξάρτησή της από κάθε μοντέλο, από κάθε πραγματικό σημείο. Υπάρχει μόνο η εικόνα, το ισχυρό ομοίωμα, το ανδρείκελο του κόσμου, ενός κόσμου που απουσιάζει.

Αίφνης νέα φαινόμενα αναδύονται στο στερέωμα. Ένα από αυτά και η σαγήνη με το εικονικό, με το φαντασιακό, η εκθαμβωτική μαγεία των εικόνων. Η ολογραμματική κοινωνία ήταν ο σκοπός κάθε τεχνοκρατικής ουτοπίας, αλλά σήμερα όπως λέει ο Perniola, «η κοινωνία είναι ήδη ένα ολόγραμμα που ξεφεύγει από κάθε ευσεβή πόθο τεχνοκρατικού ελέγχου. Το δίλημμα δεν είναι ανάμεσα σε έναν αληθινό κόσμο φτιαγμένο από σάρκα και αίμα και σε έναν προσποιητό κόσμο φτιαγμένο από εικόνες και φως, αλλά ανάμεσα στην παραγνώριση του ολογράμματος ως πραγματικού αντικειμένου». Το ολογραμματικό ομοίωμα σαγηνεύει σήμερα όχι χάρη στη συγκεκριμένη μορφή και προοπτική του, αλλά χάρη στην απροσδιοριστία του, στη διαθεσιμότητα του να λάβει πολλές μορφές, να ενδυθεί πολλές ζωές, την ίδια την πολλαπλότητα  της ζωής. Αυτή τη διαθεσιμότητα της ολογραμματικής εικόνας ο συγγραφέας την τοποθετεί στο γεγονός της «κοινωνικοποίησης του φανταστικού». Δεν είναι οι εικόνες της τέχνης, ή της επιστημονικής σκέψης, που κοινωνικοποιούνται, αλλά τα ομοιώματα της κοινωνίας που αυτονομούνται και επιβάλλονται στα υποκείμενα «διαλύοντας την πραγματικότητά τους».

Αυτή την τεχνοκρατική ουτοπία ενός παράλληλου κόσμου, μιας εικονικής δημιουργίας, ο συγγραφέας την αναζητεί, στηριζόμενος στην κλοσοφσκική σκέψη, σε ένα οριακό γεγονός για την ανθρώπινη σκέψη. Στο «θάνατο του Θεού». Μετά απ’ αυτό τίποτε πλέον δεν είναι πρωτότυπο, τίποτε δεν είναι αρχέγονο. Όλα γύρω μας είναι ομοιώματα. Ομοιώματα του εαυτού τους.

Πρώτη δημοσίευση: Περιοδικό Popular Science