Η ανέκφραστη ψυχή του ανθρώπου

Dirk Beacker

Επικοινωνία

Μετάφραση: Λευτέρης Αναγνώστου

Εκδόσεις Σμίλη

Όλα ξεκινούν από το σπήλαιο του Πλάτωνα. Επιστρέφοντας ο άνθρωπος απ' αυτό το θέατρο σκιών, επιχειρεί, μ' έναν αδέξιο λόγο, να επικοινωνήσει την εμπειρία του, να τη μοιραστεί με τους άλλους. Η επικοινωνία, όμως, είναι σχεδόν αδύνατη. Πώς να επικοινωνήσεις αυτό που είναι πριν από την επικοινωνία; Τη γνώση που δεν είναι γλωσσικά διατυπωμένη; Πώς να επικοινωνηθεί ο ψυχισμός; Με ποια γλώσσα; εφ' όσον αυτή η εμπειρία που καθορίζει τη μοναχικότητα του ψυχισμού είναι πριν από κάθε γλώσσα;

Ο Dirk Baecker στην «Επικοινωνία» του επιχειρεί να σκιαγραφήσει τα στάδια κατασκευής αυτής της γλώσσας, που καλείται να γεφυρώσει το χάσμα ανάμεσα στη μοναχική συνείδηση και την κοινωνικοποίησή της. Μέσα από τη φιλοσοφία της γλώσσας, αλλά και τις κονστρουκτιβιστικές, φυσικοεπιστημονικές αντιλήψεις προκρίνει την αισθητική μέθοδο ως την πιο ασφαλή στη κοινοποίηση των αισθητηριακών μας εν-τυπώσεων. Η καντιανή αναφορά είναι αυτονόητη. Ο Καντ συγκροτεί την αισθητική μέθοδο, τα καλαισθητικά κριτήρια, ως το ρυθμιστικό εκείνο στοιχείο που χρειάζεται για να προστατευθεί, αλλά και να κοινοποιηθεί το υποκειμενικό αίσθημα. Το ατομικό γούστο είναι αυτό που αποκλείει το άτομο από την κοινωνία, αλλά και αυτό που τον καθιστά πομπό νοήματος. Κι αυτό γιατί η αισθητική σκέψη, ενώ αναγνωρίζει το αδιαπέραστο του υποκειμενικού αισθήματος, τη σιωπή του, εντούτοις συγκροτεί και το περιβάλλον της κοινοποίησής του. Η κοινοποίηση, όμως, δεν ανήκει σ' αυτό που κοινοποιεί, αλλά στην πράξη της κοινοποίησης και σήμερα στην αυτονόμησή της, σ' αυτό που ο Baudrillard θα ονομάσει «τέλεση της επικοινωνίας». Μέσα σ' αυτή τη συμφωνία της διαφοράς, ο ρόλος της σιωπής ή του θορύβου λειτουργούν ως ακρώρειες, ως συμβάντα που δοκιμάζουν την αντοχή και την ποιότητα της επικοινωνίας. «Η σιωπή», γράφει ο Benjamin, «είναι το εσωτερικό όριο της συνομιλίας». Η επικοινωνία έτσι βρίσκεται σ' αυτό το αδύνατο ζεύγος της περίκλειστης ατομικότητας από τη μια, του ιδιωτικού αισθητηριακού σύμπαντος του κάθε ανθρώπου, αλλά και της επικοινωνιακής του ανάγκης. Αυτή η «ανέκφραστη ψυχή του ανθρώπου» (Herder) γίνεται και η αιτία μαζί της εκφραστικής του γλώσσας. Οι σκέψεις τού ανθρώπου είναι ιδιωτικές, μοναδικές, ξένες στο γεγονός της συμφωνίας. Το «ομιλούν γένος» είναι σ' ένα μεγάλο βαθμό σιωπηλό γένος. Ο Edward Sapir θα μιλήσει γι' αυτές τις «μη λεκτικές μορφές επικοινωνίας», που πάντα θα υπερπερισσεύουν στον κοινωνικό λόγο και που η γνώση τους θα είναι αυτή που θα μπορέσει να καταστήσει αυτόν το λόγο όλο και περισσότερο κατανοητό. «Η επικοινωνία εξαρτάται», θα πει ο Baecker, «από αυτό το παράδοξο της μη προσπελασιμότητας του απρόσιτου ατόμου», το αισθητικό παράδοξο της ασυμβατότητας του ατόμου και της κοινωνίας, μιας ασυμβατότητας που στη φιλοσοφία του Heidegger και του Jaspers θα πάρει υπαρκτικές διαστάσεις. Η επικοινωνία, λοιπόν, κλίνει περισσότερο προς την πλευρά, της κοινωνίας, προς την πλευρά του πεδίου της κοινωνίας, ένα πεδίο που θα ορίζει πλέον το πώς και πότε της επικοινωνίας, αλλά και αυτό το καθεστώς της κοινωνιολογίας της. Κυρίαρχο ρόλο εδώ θα έχει πάντα ο άλλος, ο άλλος στον οποίον πάντοτε θα απευθυνόμαστε, ακόμη καλύτερα, όπως λέει ο Baecker, «η αμοιβαία κατασκευή του ρόλου του άλλου». Το παιγνίδι που παίζεται ανάμεσα στο Εγώ και τον Άλλον είναι ένα παιγνίδι. Η «επικοινωνιακή δυάδα» μέσα σε μια «διπλή ενδεχομενικότητα» επανακαθορίζει συνεχώς αυτούς τους όρους του παιγνιδιού. Το Εγώ και ο Άλλος είναι σ' αυτό το παιγνίδι δύο «black boxes» (μαύρα κουτιά), αδιαπέραστα, που ακροβατούν συνεχώς στο ενδεχόμενο της συνεννόησής τους και τίποτε άλλο.

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 28.8.2010