Ο εαυτός στο τόπο του άλλου

Τζούντιθ Μπάτλερ

Λογοδοτώντας για τον εαυτό

Μετάφραση: Μιχάλης Λαλιώτης

Εκδόσεις Εκκρεμές

Ο εαυτός δεν ανήκει στον εαυτό του, ανήκει στον άλλον, είναι του άλλου. Ανήκει στη σκηνή που ο άλλος τού εγείρει, στη σκηνή της απεύθυνσής του, όταν ο άλλος μου απευθύνεται, όταν γυρεύει και τα δικά μου λόγια. Είναι μάλιστα αυτή η γλωσσική σκηνή που καθορίζει την οντολογία μου, την ίδια την υποκειμενοποίησή μου. Εξιστορούμε τον εαυτό μας απολογούμενοι τις περισσότερες φορές γι' αυτό το σκοτάδι που μας συγκροτεί. Είναι μάλιστα αυτό το σκοτάδι, αυτή η «αδιαφάνεια του εαυτού», που διανοίγει και τον ορίζοντα των ηθικών μας σχέσεων, την ποιότητα και το εύρος αυτής της κοινωνικότητάς μας. Είμαι ο εαυτός μου όταν διατίθεμαι στον άλλον, όταν ανταποκρίνομαι στο κάλεσμά του. Μια μετοχή στο ουδέτερο ενός εξωτερικού, κοινού εντέλει, εαυτού. «Το υποκείμενο», λέει ο Lacan, «είναι υποκείμενο μόνο λόγω του γεγονότος ότι υπόκειται στο πεδίο του Αλλου». Η σκηνή έτσι του υποκειμένου είναι μια σκηνή έκστασης. Ο εαυτός υπάρχει μόνον όταν είναι εκτός εαυτού, όταν βρίσκει τη θέση του στην ουδέτερη σκηνή της απεύθυνσής του.

Στο «Λογοδοτώντας για τον εαυτό» και μέσα σ' ένα πνεύμα φιλοσοφικής συμβίωσης και συμφιλίωσης η Τζούντιθ Μπάτλερ επιχειρεί να ιχνογραφήσει όλες αυτές τις αδιόρατες προϋποθέσεις. Εκκινώντας από τη θέση του Adorno ότι οι ηθικές διερωτήσεις διατυπώνονται στο περιθώριο που αφήνουν οι αποσυρόμενες συλλογικές ηθικές, οικουμενικές εξιδανικεύσεις που δεν ανιχνεύονται στις προσδοκίες του ατομικού, η Μπάτλερ διατυπώνει εξαρχής αυτή την καταγωγική κοινωνικότητα του Εγώ, την εμπλοκή του σε μια αφήγηση που τελικά το υπερβαίνει. Η αφήγηση του Εγώ είναι δυνατή μόνο στον ορίζοντα που του διανοίγει αυτή η σκηνή του άλλου. «Το Εγώ» είναι, όπως λέει χαρακτηριστικά, «μια κοινωνική θεωρία», μια υποκειμενικότητα εγκαταλειμμένη στο σχεσιακό της περιβάλλον. Η όποια αρνητική διαλεκτική τού συλλογικού που εδραιώνει το Εγώ, δεν μπορεί να αποκρύψει το οντολογικό πλαίσιο που συνδιαμορφώνουν οι ηθικές νόρμες του εξωτερικού για το υποκείμενο. Το υποκείμενο έτσι διατίθεται εξ ολοκλήρου στις «σκηνές της απεύθυνσής» του, σ' αυτή την υπόσχεση του άλλου.

Η απεύθυνση του άλλου με καθιστά ορατό, ταυτοποιεί την αδιαφάνειά μου, με βγάζει έξω από τα σκοτάδια τού είναι μου. Γίνεται έτσι αυτός ο άλλος η ίδια η εκκεντρικότητά μου, η απαρχή όλων μου των σκέψεων μέσα στον κόσμο. Η αυθεντικότητα όμως αυτής της μοναδικής σχέσης τού «Εγώ» με το Εσύ» υπονομεύεται, σύμφωνα με την Μπάτλερ, από την απροσωπία που έχουν οι νόρμες, που είναι εντέλει και αυτές που καθορίζουν το παιχνίδι. Έτσι η Μπάτλερ δείχνει να προσεγγίζει περισσότερο την «ανωνυμία των κανόνων» του Φουκώ. «Η ικανότητα ενός υποκειμένου», λέει χαρακτηριστικά, «να αναγνωρίσει και να αναγνωριστεί παράγεται από έναν κανονιστικό λόγο του οποίου η χρονικότητα δεν είναι η ίδια με αυτή μιας πρωτοπρόσωπης προοπτικής». Αυτή μάλιστα η ανοικτότητα του ερωτήματος της αναγνώρισης, αυτή η αδιαφάνεια της ταυτότητας της δικής μας ή των άλλων, είναι για την Μπάτλερ και η μοναδική μας ευκαιρία απέναντι στη ζωή. Όσο το ερώτημα «Ποιος είσαι;» τελεί σε μια διαρκή απορία τόσο η λακανική επιθυμία αυτού του ανεντόπιστου υπάρχειν μπορεί και παραμένει δυνατή.

Η σκηνή της ψυχανάλυσης είναι για την Μπάτλερ μία ακόμη σκηνή απεύθυνσης. Η «αυτοαποκαλυπτική ομιλιακή πράξη» αναδύει ένα σχεσιακό περιβάλλον μοναδικής εμβέλειας. «Το Εγώ», όπως λέει χαρακτηριστικά, «αφηγηματοποιείται, αλλά επίσης κατατίθεται και αρθρώνεται στο πλαίσιο της σκηνής της απεύθυνσης», γίνεται έτσι μια δυνατότητα γλώσσας, μια «δομή απεύθυνσης», που μου επιτρέπει να εξιστορήσω τον εαυτό μου, πάντα καθυστερημένα και φαντασματικά, όπως θα πει ο Λακάν, αλλά και να ακούσω εντός μου αυτή την απεύθυνση του άλλου, το εγερτήριο κάλεσμά του. Ένα εντός όμως που δεν μου ανήκει, που είναι ήδη αλλού. Η περιβόητη αυτοκυριαρχία μου θα 'ναι πάντα αδύνατη, το άλλο που ηχεί εντός μου αντιστέκεται στην εξ-άρθρωσή του. Τα «απτικά σημάδια» που με συγκροτούν δεν είναι σημάδια μιας αφήγησης, κάτι δικό μου θα περισσεύει πάντα απ' την αφήγησή μου, ο λόγος μου θα ναι πάντα λειψός. Τα ίχνη έτσι αυτής της αποτυχίας δεν είναι παρά αυτά τα «σημάδια του άλλου». Ο άλλος γίνεται έτσι η οδύνη μου, η ίδια η αδιαφάνεια μου, αυτό το πρωτογενές αλλά και το έσχατο τραύμα μου.

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 5.2. 2010