Η εξεγερμένη γλώσσα

Julia Kristeva

Νόημα και μη νόημα της εξέγερσης

Μετάφραση: Νίκος Ηλιάδης

Εκδόσεις Scripta

Το καταγωγικό ίχνος της εξέγερσης στον τόπο των ψυχικών εγγραφών αναζητεί στο παρόν βιβλίο της η Julia Kristeva. Το Πολιτικό έτσι δεν συλλαμβάνεται στον πραγματισμό του κοινωνικοπολιτικού λόγου, αλλά στο θεμέλιο της απειρίας του ασυνείδητου. Στην «αναμνημόνευση» της ανιστορικής μας εξέγερσης ενάντια στον Πατέρα, στη μετάθεσή μας στη σκηνή μιας ασυνείδητης ελευθερίας, ενός ανοικτού και διαθεσίμου νοήματος. Οι γλωσσικές τοπικές έτσι της φροϋδικής ψυχανάλυσης αλλά κι αυτές της λογοτεχνίας, θα γίνουν οι σκηνές της εξέγερσης της γλώσσας ενάντια στην εξουσία του Ενός, «ενάντια στην ταυτότητα: ταυτότητα του φύλου και του νοήματος, της ιδέας και της πολιτικής, του Είναι και του άλλου». Αυτή η μνήμη της κουλτούρας, όπου πτυχώνει για την Κρίστεβα τη διττή προοπτική της εξέγερσης, την αμφίσημη μοίρα της.

Ο τόπος της ψυχανάλυσης γίνεται ένας τόπος εξ-έγερσης, αυτή η δυνατότητα του αναλυόμενου να ανακτήσει τη βαθύτερη μνήμη του, την ασυνείδητη ελευθερία του. Μια γλώσσα, η ψυχαναλυτική γλώσσα, που εκτρέπεται στο αλλεπάλληλο των αναπαραστάσεών της, στις αναμορφωτικές στιβάδες του ψυχισμού όπου εκλύεται το Άλλο. Δεν είναι έτσι μια κοινή γλώσσα αλλά μια γλώσσα εκτροπής, μια γλώσσα απωθημένη, ακυρωμένη στο συμβολικό πλαίσιο και γι' αυτό ένα μνημείο της μνήμης.

Στον ορίζοντα αυτής της αδύνατης μνήμης η Κρίστεβα στρέφει την προσοχή της στο συμβάν της λογοτεχνίας. Μιας λογοτεχνίας όμως απολύτως παραδομένης σ' αυτό το αδύνατο Άλλο, στη σκηνή της εκτροπής της. Μια σκηνή που καθιστά τη λογοτεχνία ένα οριακό γεγονός, μια καθοριστική εμπειρία. Θα είναι μάλιστα στον Μαύρο ήλιο της μελαγχολίας που θα ακουστεί από την Κρίστεβα αυτή η επιβλητική διατύπωση: «Όποιος διαβάσει λογοτεχνία, πραγματικά όμως, κινδυνεύει να μείνει στον τόπο». Είναι το περιβάλλον μιας ριζικής απιστίας απέναντι στον κόσμο, «η απορύθμιση όλων των αισθήσεων», μια βαθιά σιωπή της γλώσσας που απαστράπτει πάνω απ' όλες τις λέξεις της. Σ' αυτό το «ταξίδι στην άκρη της νύχτας», που είναι και «το όριο του απόλυτου, το όριο του νοήματος, το όριο του όντος», ιχνογραφείται μια σκέψη που, αν και είναι πέραν της πράξης, έλκει τον κόσμο στην υπερρεαλιστική του διάσταση. Μια «απειρία της γλώσσας», που στον Aragon, ένα παράδειγμα που ξεχωρίζει η Κρίστεβα, γίνεται ο ίλιγγος του πραγματικού, οι φαντασιακές εκτροπές του. Μια νέα συμβολική συνθήκη που θα αποχωρίσει τον κόσμο απ' το πραγματικό του ίχνος, αφιερώνοντάς τον στον τόπο του άλλου. Ενός όμως ανυπόφορου και αδύνατου άλλου, όπως θα τον περιγράψει ο Λακάν.

Ο σαρτρικός τύπος του ελεύθερου ανθρώπου είναι για την Κρίστεβα ακόμη μια προεικόνιση του εξεγερμένου. Ο ελεύθερος άνθρωπος του Σαρτρ δεν είναι μια μοίρα, ένα θεϊκό πεπρωμένο, αλλά μια «αντιφύσις», ένα απάνθρωπο άλλο. Ένας αρνητικός πάλι ορίζοντας, που εγείρει αυτή την ετερότητα του Ξένου, του εκτός νόμου, του εκτός πολιτείας. Ένα Έξω που γίνεται κι ο καταγωγικός πυρήνας τού Είναι, ο εσωτερικός μας εαυτός. Βρισκόμαστε όμως ήδη μέσα στην επικράτεια της γραφής, «μιας γραφής που μιλάει για τον τόπο του νοήματος, αλλά χωρίς να τον κατονομάζει», μια σημαίνουσα φράση του Μπαρτ, αυτό το όνομα του σύγχρονου τραγικού, όπως θα το χαρακτηρίσει η Κρίστεβα, όπου η γλώσσα εντοπίζεται στο σιωπηλό ίχνος της γραφής της. Ένα ανεικόνιστο πεδίο, απολύτως παραδομένο όμως στη σαγήνη, στη σαγήνη του Άλλου.

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 2.7.2011