Απ’ τον παλιό στο νέο κόσμο

Nicholas Shrady

Ο μεγάλος σεισμός

Μετάφραση: Ξενοφών Γιαταγάνας

Εκδόσεις Κριτική

     Η Πορτογαλία του 17ου αιώνα ήταν μια πλούσια αποικιακή αυτοκρατορία, με κτήσεις από τη Βραζιλία μέχρι το Μακάο, και η Λισαβόνα, το κέντρο αυτής της αχανούς αυτοκρατορίας. Μια πρωτεύουσα που ζούσε όμως ακόμη υπό μεσαιωνικές συνθήκες. Ο βασιλιάς Joao V, κατασπαταλούσε όλο τον πορτογαλικό πλούτο σε προσφορές του στην Εκκλησία. Μια πανίσχυρη, Καθολική Εκκλησία που οργίαζε στους δρόμους της Λισαβόνας με θρησκευτικές πομπές και περιφορές ιερών λειψάνων. Στους ίδιους δρόμους που έστηνε και τις σκηνές των κατάδικων της Ιεράς Εξέτασης, «όπου η οσμή της σαγήνης» μαζί με τη μυρωδιά της καμένης σάρκας υπνώτιζαν το ποίμνιο. Όλα αυτά όμως μέχρι εκείνο το μεσημέρι του Νοεμβρίου του 1755, πρωτομηνιά και εορτή των Αγίων Πάντων, με τον κόσμο της πόλης να κατακλύζει τους ναούς, και ιδιαίτερα τη βασιλική της πόλης, τον ναό του Αγίου Βικέντιου, όταν ο Εγκέλαδος θα ισοπεδώσει, ολοκληρωτικά σχεδόν, τη Λισαβόνα, ισοπεδώνοντας μία από τις λαμπρότερες τότε ευρωπαϊκές πρωτεύουσες. Τεράστια παλιρροϊκά κύματα θα αποτελειώσουν την καταστροφή, παρασέρνοντας ζωντανούς και νεκρούς. Η φωτιά που προκάλεσε ο σεισμός, θα κατέκαιγε τα πάντα, για πέντε ολόκληρες μέρες. Γη, νερό και φωτιά, όλα μαζί τα στοιχεία της Φύσης θα συνωμοτήσουν για να προκληθεί μία από τις χειρότερες καταστροφές στην Ιστορία.

     Η Λισαβόνα είχε σχεδόν σβήσει απ' τον χάρτη. Ένα σκηνικό κατάρρευσης, όχι μόνο μιας πόλης, αλλά και ενός ολόκληρου κόσμου μαζί. Μπροστά σ' αυτά τα συντρίμμια ο βασιλιάς θα αναφωνήσει πανικόβλητος: «Τι πρέπει να γίνει για να ανταποκριθούμε σ' αυτή την επιβολή της θείας δικαιοσύνης;». Η απάντηση από έναν υπουργό του, τον μαρκήσιο de Pombal, ήταν αναπάντεχη: «Να θάψουμε τους νεκρούς και να ταΐσουμε τους ζωντανούς». Μια απάντηση που, αν και ευαίσθητη, είχε και κάτι απ' αυτή την αυστηρότητα της Λογικής, που για χρόνια έμενε αποκλεισμένη εκτός των συνόρων της αυτοκρατορίας. Ο μαρκήσιος έτσι De Pombal θα αναλάβει τώρα όχι μόνο την ανοικοδόμηση μιας πόλης, της κατεστραμμένης Λισαβόνας, αλλά και αυτή τη μετεξέλιξη μιας ολόκληρης κοινωνίας. Νομικός ο ίδιος, μέλος μιας παράνομης ομάδας διανοουμένων του Διαφωτισμού, θα επιχειρήσει να ανασυστήσει ένα καταρρακωμένο κοινωνικό σώμα που είχε καταρρεύσει πολύ πριν από τον σεισμό, σ' αυτό το σκότος του ανορθολογισμού του. Η αναγέννηση τώρα της νέας πόλης, θα ήταν η γέννηση μιας νέας πολιτικής, η ριζική αλλαγή των οικονομικών και κοινωνικών δεδομένων της.

     Το νέο πνεύμα του Διαφωτισμού, που μεσουρανούσε στην Ευρώπη, με τις υποσχέσεις του για κοινωνική πρόοδο, θα γινόταν τώρα αυτός ο πολιορκητικός κριός του μαρκήσιου De Pombal, που θα κατέρριπτε όσα ερείπια της προηγούμενης ζωής δεν είχε γκρεμίσει ο σεισμός. Οι νέοι λεωφόροι που σχεδιάζονταν τώρα για τη νέα Λισαβόνα, θα ήταν οι λεωφόροι του Διαφωτισμού. Ο σεισμός έτσι θα αποδειχθεί το ορόσημο για τη διάδοση του ορθολογισμού που θα εκριζώσει το τάγμα του ιησουιτισμού και όσων αυτό αντιπροσώπευε. Ένα εμβληματικό συμβάν του δυτικού κόσμου, που συγκλόνισε όχι μόνο μια πόλη, αλλά κι έναν ολόκληρο πολιτισμό. 

     Βολταίρος: «Εξαπατημένοι φιλόσοφοι που φωνάζετε ‘όλα είναι καλά’/ Βιαστείτε, συλλογιστείτε αυτά τα φοβερά χαλάσματα/ Αυτά τα συντρίμμια, αυτά τα θραύσματα, αυτές τις άτυχες στάχτες, / Αυτές τις γυναίκες, αυτά τα παιδιά που σωριάζονται το ένα πάνω στο άλλο, / Σε αυτά τα σπασμένα μάρμαρα αυτά τα σπασμένα μέλη./ Εκατό χιλιάδες άτυχοι που τους ρούφηξε η γη (...)/ Στα ουρλιαχτά από τις φωνές τους που σβήνουν, / Στο τρομακτικό θέαμα της τέφρας τους που καπνίζει,/ Θα πείτε: ‘Αυτό είναι το αποτέλεσμα των αιώνιων νόμων/ Που από ένα Θεό ελεύθερο και καλό δείχνουν την επιλογή ’;/ Θα πείτε, βλέποντας αυτές τις στρατιές των θυμάτων: ‘Ο Θεός εκδικήθηκε, ο θάνατός τους είναι το τίμημα για τα εγκλήματά τους’;/ Ποιο έγκλημα, ποια αμαρτία έκαναν αυτά τα παιδιά;...

     Ρουσσώ: «Δε νομίζω ότι μπορούμε να αναζητήσουμε την πηγή του κακού κάπου αλλού πέρα από τον ελεύθερο άνθρωπο, τον τελειοποιημένο και διεφθαρμένο. Και όσον αφορά στα κακά της φύσης, είναι αναπόφευκτα σε κάθε σύστημα στο οποίο ο άνθρωπος παίρνει μέρος. Τα περισσότερα από τα κακά της φύσης είναι δικό μας έργο. Χωρίς να αφήνετε το θέμα σας για τη Λισαβόνα, συμφωνείστε, για παράδειγμα, στο ότι η φύση δεν συμμετείχε καθόλου στη δημιουργία είκοσι χιλιάδων σπιτιών των έξι ή επτά ορόφων, και ότι αν ο αριθμός των κατοίκων αυτής της μεγάλης πόλης ήταν κατανεμημένος πιο ομοιόμορφα και πιο αραιά, η ζημιά θα ήταν πολύ μικρότερη, ίσως και μηδενική. Πόσοι άτυχοι άνθρωποι χάθηκαν στην καταστροφή αυτή, ο ένας θέλοντας να πάρει ένα ρούχο, ο άλλος τα χαρτιά του, ο άλλος χρήματα;».

Ο Nicholas Shrady, στο Μεγάλο Σεισμό του, αφηγείται όλη αυτή τη μετάβαση από τον παλαιό στο νέο κόσμο, μια μετάβαση που, όπως συμβαίνει πάντα, γίνεται μέσα από σωρούς ερειπίων, και μέσα απ' τα ερείπια εδώ της μεσαιωνικής Λισαβόνας.

Πρώτη δημοσίευση: Ελευθεροτυπία / Βιβλιοθήκη, 7.8.2010