Το πληθυσμιακό πλεόνασμα

Ζίγκμουντ Μπάουμαν

Ρευστοί καιροί

Η ζωή την εποχή της αβεβαιότητας

Μετάφραση: Κωνσταντίνος Δ. Γεώρμας

Εκδόσεις Μεταίχμιο

Η αφετηριακή διαπίστωση του Zygmount Bauman στους Ρευστούς καιρούς του, είναι ότι η ρευστότητα της σύγχρονης κατάστασης δεν μπορεί να πλαισιώσει τον άνθρωπο και να διαμορφώσει το βίο του. Το αδύναμο ίχνος μιας μορφής διαλύεται μέσα στο ήδη αναδυόμενο σχήμα της επόμενης. Όλα έτσι τα γεγονότα ανακτούν την αυτοτελή, επεισοδιακή τους πλευρά χωρίς να κατορθώνουν όμως και να διαγράψουν την εξελικτική τους πρόοδο. Μια δομική αδιαθεσία που εξαχνώνει τον άνθρωπο και την αδύναμη κοινωνία του. Μία αδύναμη μνήμη που εκφυλίζεται διαρκώς και με αυξανόμενο ρυθμό. Μία αδύναμη, εν τέλει, γνώση, που δεν συσσωρεύεται, δεν ωριμάζει, δεν αξιολογείται, αλλά που διαρκώς καταναλώνει τις πληροφορίες της. Ο άνθρωπος έτσι δεν συμμορφώνεται στην εδραιωμένη του αλήθεια αλλά στην ευελιξία του, στο α-νόητο σύμπαν των «ελεύθερων επιλογών» του.

Η ασταθής βάση αυτής της σύγχρονης ρευστότητας είναι για τον Bauman η «ανοικτή κοινωνία», διαφορετική όμως απ' αυτή που περιέγραφε ο Popper, καθώς αυτό που την χαρακτηρίζει δεν είναι η αυτοδιάθεσή της, όσο η αδιαθεσία της, η απροθυμία της να επανεφεύρει τον εαυτό της. Μια ανοικτότητα που εντοπίζεται στο ανεντόπιστο του τόπου της, στην ατοπία των πληροφοριακών της λεωφόρων, που δεν οδηγούν κάπου αλλά διαρκώς απεδαφικοποιούν. Η πόλη έτσι, η κουλτούρα της πόλης, συνεχώς αποσύρεται μέσα στην αδιαφάνεια των σημείων της, στην αδιαφάνεια μιας παγκοσμιοποιημένης ανοικτότητας που μαζί με την απεδαφικοποίηση επιφέρει και την απανθρωποποίηση του κόσμου, την έκλειψη των οριζόντων του, των «φυσικών του διεξόδων».

Αυτό το σύγχρονο περιβάλλον της ρευστότητας, ρευστότητας της πληροφορίας, του χρήματος, των εξοπλισμών, είναι τελικά και το περιβάλλον της σύγχρονης ανασφάλειας, ενός μετανεωτερικού φόβου. Με την καίρια όμως επισήμανση του Bauman ότι αυτός ο φόβος δεν εδράζεται στο «υπαρξιακό ρίγος», στην «αυθεντική αγωνία», αλλά είναι τελικά ένας φόβος ανοίκειος, μια συστημική απλώς εκτροπή. Ένα απάνθρωπο τραύμα που δεν έχει να κάνει με την «ανθρώπινη κατάσταση» αλλά με τεχνητές αγωνίες και ανασφάλειες. Μια «σκοτεινή ψευδαίσθηση» που υπηρετεί την ασφάλεια του συστήματος και την περαιτέρω εδραίωση της κυριαρχίας του. Το σύγχρονο φάντασμα της τρομοκρατίας, γιατί περί αυτού πρόκειται, δεν ανιχνεύθηκε στη σκόνη των καταρρέοντων πύργων του Μανχάταν, αλλά εδραιώθηκε με την επ’ άπειρων τηλεοπτική τους αναπαράσταση, με την εικονική τους αποθέωση. Οι σκέψεις βέβαια του Baudrillard, σ' αυτή την κατεύθυνση, είναι αξεπέραστες.

Το κύριο χαρακτηριστικό της εποχής μας είναι για τον Bauman, η υπερπαραγωγή απορριμμάτων, βιομηχανικών, πληροφορικών, αλλά και ανθρώπινων. Ένα «πληθυσμιακό πλεόνασμα» που δεν εγγράφεται πουθενά, σε καμιά προοπτική ζωής. Μια απρόσωπη μάζα, απογυμνωμένη από κάθε ταυτότητα, από κάθε εδαφική αναφορά, συνωστισμένη στα σύνορα του νεωτερικού, ερχόμενη απ’ Έξω και οδηγούμενη εκτός του. Ένας περισσευούμενος πληθυσμός που δεν προέρχεται μόνο από τον τρίτο κόσμο αλλά και από το stock των δυτικών μεγαλουπόλεων, ό, τι δεν μπορεί να προσαμοστεί και να αναγνωρισθεί στο σύγχρονο λόγο, γίνεται ένα αρνητικό πρότυπο. Η θέση του δεν μπορεί παρά να είναι στον προσφυγικό καταυλισμό, στο χώρο ανακύκλωσης των ανθρώπινων απορριμμάτων. Μια ενδιάμεση εδαφικότητα, μια εφήμερη θέση, που παίρνει όλο και περισσότερο το χαρακτήρα μιας «ολικής ζωής». Ο κίνδυνος που εκπέμπει ο πρόσφυγας δεν έχει να κάνει τόσο με την πραγματικότητά του όσο με την ανασφαλή θέση του σύγχρονου δυτικού ανθρώπου, μια ανασφάλεια που του κληρονόμησε η ατομικοποίησή του. Αυτή η «επικίνδυνη τάξη» των αποκλεισμένων, η μεγαλύτερη απειλή για τον Zizek που έρχεται, διαγράφει ανάγλυφα ολόκληρη την κοινωνικοπολιτική κρίση της εποχής μας. Ένας αποκλεισμός αμετάκλητος, όπως τον χαρακτηρίζει ο Bauman, που σφραγίζει όλη αυτή την κουλτούρα του απορρίμματος και μαζί της ανακύκλωσής του. Σήμερα οι οικονομικοί πρόσφυγες και οι μακροχρόνια άνεργοι, αύριο οι περιβαλλοντικοί πρόσφυγες, ένας ολόκληρος κόσμος, που θα αυξάνει πληθυσμιακά, και θα παγιώνει την θέση του, μια θέση εξαίρεσης, αμηχανίας και ανασφάλειας.

Οι σύγχρονες πόλεις γίνονται έτσι ο τόπος αυτού του τραύματος. Τα γκέτο των αποκλεισμένων και τα φρουραρχεία των προαστίων. Δυο ξεχωριστοί βιόκοσμοι που διαμορφώνουν μια νέα, οριακή τοπικότητα, χωρίς καμιά όμως χωρική αναφορά. Οι άνθρωποι των γκέτο είναι ξεριζωμένοι και αδιάφοροι και όχι τοπικοί, ντόπιοι, όπως υποστηρίζει ο Bauman, και η τάξη των προαστίων μια διαρκώς διασυνδεδεμένη κυριαρχία. Ένα αστικό περιβάλλον που δεν δομείται πάνω στην εγγύτητα, που πάντοτε χαρακτήριζε τον πολιτισμό των πόλεων, αλλά στην απομάκρυνση και την περιχαράκωση. Πόλεις εγκλείστων σε «απαγορευτικούς χώρους» που διαρκώς όμως θα επανασχεδιάζονται, θα μετατίθενται, και θα επανασυγκροτούνται σ’ αυτή τη μεγάλη δωρεά της εγγύτητας με τον Άλλον. Η ρευστή νεωτερικότητα που ανταγωνίζεται τα τοπικά νοήματα και τη διασύνδεση του κοινού βίου, αυτή η ίδια η ιστορία των πόλεων.

Ο Bauman αγαπά τις πόλεις, αγαπά την αγέρωχη αμφισημία τους, την ποικιλία των ερεθισμάτων τους, είναι ένας απ'τους μεγάλους μητροπολιτικούς μας στοχαστές. Γι αυτό και απέναντι στον φόβο του ξένου προτείνει τη γοητεία της συνάντησης, τον «συγκερασμό των οριζόντων». Οι πόλεις άλλωστε ήταν πάντα οι πόλεις των ξένων, ο τόπος του ανοίκειου. Άλλες εποχές αυτό εξέπεμπε μια γοητεία, και κάποιες άλλες, όπως η σημερινή, ανασφάλεια και φόβο. «Μια αμφίσημη εμπειρία», που χαρακτηρίζει γενικότερα τον αστικό βίο, το αστικό περιβάλλον, καθιερώνοντάς τον στην τοπική της διαρκούς του εγρηγόρσεως.

Ο σημερινός κόσμος είναι για τον Bauman το σύγχρονο περιβάλλον της απογοήτευσης. Μια απογοήτευση που κατακλύζει όλα τα σύνορα του βίου ακόμη κι αυτά τα σύνορα της σκέψης. Και είναι εδώ που ο Bauman αδυνατεί στις απαντήσεις του. Ενώ διατρανώνει την πίστη του στην ουτοπική σκέψη ταυτόχρονα παίρνει και τις αποστάσεις του. Οι διαπιστώσεις του πάνω στον σύγχρονο κόσμο είναι καίριες, οι προτάσεις του όμως αδιόρατες, απούσες σχεδόν. Ένας λόγος που μοιάζει αβέβαιος στην έκβαση του, αδύναμος μέσα στον μετεωρισμό των λογοτεχνικών του αναφορών. Ένα αδιέξοδο που ξεπερνά όμως την περίπτωση του Bauman, και γίνεται το αδιέξοδο ολόκληρης της εποχής μας, αυτό το αδιέξοδο της σύγχρονης σκέψης. Αντιγράφοντας τον Calvino απ’ τις «Αόρατες πόλεις» ο Bauman προτείνει μόνον αυτό: «Να προσπαθήσουμε να μάθουμε και να αναγνωρίσουμε ποιος και τι, μέσα στην κόλαση, δεν είναι κόλαση, και να του δώσουμε διάρκεια, να του δώσουμε χώρο». Αυτό μόνο.

Πρώτη δημοσίευση: Η Αυγή, 27.10.2009